مروری بر کتاب «تاریخِ تاریخ شفاهی: مبانی و روش‌ها»

کتاب «History of Oral History: Foundations and Methodology» (به‌معنای تاریخ تاریخ شفاهی: مبانی و روش‌شناسی) یکی از آثار مرجع و ارزشمند در زمینه‌ی تاریخ شفاهی است که در سال ۲۰۰۷ منتشر شده است. این کتاب دربرگیرنده‌ی مجموعه‌ای از مقالات پژوهشی برجسته در حوزه‌ی تاریخ شفاهی است و توسط توماس ال. چارلتون به همراه لوییس ای. مایرز و ربکا شارپلس گردآوری و ویراستاری شده است. کتاب حاضر در واقع نسخه‌ی به‌روز شده و تفکیک‌شده‌ای از جلدهای اول و دوم Handbook of Oral History (دستنامه‌ی تاریخ شفاهی) است که پیش‌تر در سال ۲۰۰۶ منتشر شده بود. هدف از انتشار این مجموعه در قالبی جدید، دسترسی‌پذیرتر کردن محتوا برای استفاده در کلاس‌های درس و کارگاه‌های آموزشی بوده است. گردآوری مقالات توسط ویراستاران نام‌آشنای این حوزه سبب شده که کتاب حاضر به مثابه‌ی یک راهنمای جامع، مبانی نظری و روش‌شناختی تاریخ شفاهی را با رویکردی تحلیلی و انتقادی ارائه کند.

درباره‌ی نویسنده (توماس ال. چارلتون)

توماس لی چارلتون (۲۰۱۹–۱۹۳۶) تاریخ‌نگار و پژوهشگر برجسته‌ی آمریکایی در حوزه‌ی تاریخ شفاهی است. او استاد تاریخ در دانشگاه بیلر (Baylor University) بود و بنیان‌گذار «برنامه‌ی تاریخ شفاهی بیلر» به‌شمار می‌رود که بعدها به «مؤسسه‌ی تاریخ شفاهی دانشگاه بیلر» تبدیل شد. چارلتون در طول زندگی حرفه‌ای خود نقش مهمی در نهادینه‌ کردن آموزش تاریخ شفاهی ایفا کرد؛ از جمله با طراحی و تدریس یکی از نخستین سمینارهای تحصیلات تکمیلی در تاریخ شفاهی در ایالات متحده. او نزدیک به پنج‌صد مصاحبه‌ی تاریخ شفاهی را شخصاً برای آرشیو دانشگاه بیلر انجام داد و سال‌ها مدیر «مجموعه‌ی تگزاس» (آرشیو تاریخی) در این دانشگاه بود. چارلتون همچنین در سطح ملی رئیس «انجمن تاریخ شفاهی آمریکا» (OHA) در سال ۱۹۹۰ و بنیان‌گذار و اولین رئیس «انجمن تاریخ شفاهی تگزاس» بود. از تألیفات مهم او می‌توان به کتاب Oral History for Texans (تاریخ شفاهی برای تگزاسی‌ها، ۱۹۸۱) اشاره کرد که راهنمای عملی ارزشمندی برای مورخان محلی و ایالتی به‌شمار می‌رود. به‌پاس یک عمر تلاش در گسترش تاریخ شفاهی، انجمنی علمی در تگزاس جایزه‌ای را به نام او بنیان نهاده است.

همکاران چارلتون در ویراستاری کتاب حاضر نیز از چهره‌های شناخته‌شده‌ی تاریخ شفاهی هستند. لوییس ای. مایرز از مدیران و مدرسان مؤسسه‌ی تاریخ شفاهی بیلر بوده و ربکا شارپلس نیز که سال‌ها در همین مؤسسه فعالیت داشت، از استادان تاریخ و پژوهشگران پیشگام تاریخ شفاهی است. این دو در کنار چارلتون، تیم ویراستاری نیرومندی تشکیل دادند که تجربه‌ی عملی و دانش آکادمیک خود را برای تدوین مجموعه‌ای ماندگار به‌کار گرفتند.

درباره‌ی کتاب

کتاب History of Oral History: Foundations and Methodology مجموعه‌ای از مقالات پژوهشی است که جنبه‌های گوناگون تاریخ شفاهی را از بنیان‌های شکل‌گیری تا روش‌ها و تکنیک‌های عملی آن پوشش می‌دهد. این اثر در دو بخش اصلی تنظیم شده است: بخش نخست به «مبانی» یا پیشینه‌ی شکل‌گیری و تحول تاریخ شفاهی اختصاص دارد و بخش دوم به مباحث «روش‌شناسی» در تاریخ شفاهی می‌پردازد. ویراستاران کتاب تلاش کرده‌اند با گزینش مقالاتی از برجسته‌ترین نظریه‌پردازان و فعالان این حوزه، تصویری جامع از گذشته و حال تاریخ شفاهی ترسیم کنند. حضور نام‌هایی چون ربکا شارپلس، رونالد گری‌ل، لیندا شوپس، ماری لارسن، چارلز موریسی و دیگر متخصصان در فهرست نویسندگان مقالات، نشان‌دهنده‌ی غنای علمی این مجموعه است.

یکی از ویژگی‌های برجسته‌ی این کتاب، ترکیب موفقیت‌آمیز دیدگاه‌های نظری با راهنمایی‌های عملی است. مقالات گردآوری‌شده نه‌تنها تاریخ تحول و مبانی مفهومی تاریخ شفاهی را واکاوی می‌کنند، بلکه به نیازهای عملی پژوهشگران و مصاحبه‌گران تاریخ شفاهی نیز پاسخ می‌دهند. چنین آمیزه‌ای از نظر و عمل باعث شده که کتاب تاریخ تاریخ شفاهی مورد استقبال گسترده‌ی جامعه‌ی علمی قرار گیرد. صاحب‌نظران این اثر را به دلیل «ارائه‌ی ارزیابی‌هایی دقیق، جامع و به‌هنگام از وضعیت رشته» ستوده‌اند و آن را مرجعی ضروری برای همه‌ی علاقه‌مندان به نظریه و عمل تاریخ شفاهی توصیف کرده‌اند. به بیان دیگر، این کتاب بر رفِ کتابخانه‌ی هر پژوهشگر تاریخ شفاهی جایگاهی ویژه یافته است و برخی منتقدان آن را یکی از بهترین منابع آموزشی و مرجع در این زمینه دانسته‌اند.

ساختار و محتوای کتاب

در ادامه مروری بر مقالات و فصول اصلی این کتاب خواهیم داشت. هر فصل توسط یکی از متخصصان سرشناس رشته تألیف شده و به یک بُعد کلیدی از تاریخ شفاهی می‌پردازد:

1. فصل اول: "تاریخ تاریخ شفاهی" – نوشته‌ی ربکا شارپلس. این فصل به مثابه‌ی دریچه‌ی ورود به کتاب، مرور جامعی بر سیر تطور تاریخ شفاهی ارائه می‌کند. شارپلس با نگاهی تاریخی، پیشینه‌ی استفاده از روایت‌های شفاهی را از روزگار باستان (از مورخینی چون هرودوت و توسیدید) تا قرن بیستم دنبال می‌کند. او نشان می‌دهد که چگونه تاریخ شفاهی به عنوان یک رشته‌ی مستقل در نیمه‌ی دوم قرن بیستم شکل گرفت؛ از تلاش‌های پیشگامانی مانند آلن نوینز در دهه‌ی ۱۹۴۰ برای ضبط خاطرات شفاهی، تا رونق گرفتن تاریخ شفاهی هم‌زمان با رشد تاریخ اجتماعی در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰. در این فصل به تأثیر فناوری بر تاریخ شفاهی نیز اشاره شده است (برای مثال نقش اختراع ضبط صوت و توسعه‌ی تجهیزات دیجیتال در گسترش مصاحبه‌های تاریخ شفاهی). شارپلس تأکید می‌کند که تاریخ شفاهی ابتدا حوزه‌ای محدود در میان مورخان دانشگاهی بود که غالباً در واکنش به تحولات آکادمیک به آن می‌پرداختند، اما به‌مرور دموکراتیزه شده و به دست گروه‌های متنوع در خارج از دانشگاه نیز به کار گرفته شد. این روند مردمی‌شدن تاریخ شفاهی و گسترش کاربرد آن در مستندسازی خاطرات اقشار مختلف جامعه، از نکات کلیدی است که در فصل شارپلس برجسته شده است.

2. فصل دوم: "تاریخ شفاهی به‌مثابه سند" – نوشته‌ی رونالد ج. گری‌ل (گرِله‌). گری‌ل، که از پیشگامان نظریه‌پردازی در تاریخ شفاهی و مدیر اسبق برنامه تاریخ شفاهی دانشگاه کلمبیا بوده است, در این فصل به پرسش بنیادین اعتبار و جایگاه شهادت‌های شفاهی به عنوان مدارک تاریخی می‌پردازد. او تحول نگاه مورخان به مصاحبه‌های شفاهی را در دو بُعد اصلی ترسیم می‌کند: نخست تغییر کارکرد تاریخ شفاهی از صرفاً گردآوری اطلاعات به سمت تولید متن‌های قابل‌تحلیل و تفسیر؛ و دوم تغییر نقش مصاحبه‌گر از یک ناظر بی‌طرف به یک مشارکت‌کننده در تجربه‌ی مشترک با مصاحبه‌شونده. گری‌ل در طی بحث خود نشان می‌دهد که چگونه با گذر زمان، تاریخ شفاهی از یک فعالیت حاشیه‌ای به بخشی جدایی‌ناپذیر از پژوهش‌های تاریخی تبدیل شده و همپای چرخش‌های پژوهشی (نظیر گذار از تاریخ سیاسی به تاریخ اجتماعی و سپس فرهنگ‌نگاری) بالیده است. او مفاهیمی تأثیرگذار در ادبیات این حوزه را معرفی و ارزیابی می‌کند: از ایده‌ی «گفت‌وگوی روایتی» خود او گرفته تا مفهوم intersubjectivity (درهم‌کنشی میان‌ذهنی) مطرح‌شده توسط اوا مک‌ماهان، نظریه‌ی «اختیار مشترک» (Shared Authority) از مایکل فریش، و تأکید آلساندرو پورتلی بر نقش روایت و داستان‌پردازی در خاطرات شفاهی. این فصل خواننده را با مبانی نظری محکمی مجهز می‌کند تا مصاحبه‌ی تاریخ شفاهی را نه صرفاً به عنوان خاطره، بلکه به عنوان مدرکی تاریخی با لایه‌های چندگانه‌ی معنایی درک کند.

1. فصل سوم: "طراحی پژوهش و راهبردها" – نوشته‌ی ماری ای. لارسن. این فصل آغازگر بخش «روش‌شناسی» کتاب است و به مراحل برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی یک پروژه‌ی تاریخ شفاهی اختصاص دارد. لارسن با اتکا بر تجربه‌ی خود در برنامه تاریخ شفاهی دانشگاه نوادا، نشان می‌دهد که پیش از آغاز هر پروژه‌ی تاریخ شفاهی باید طراحی پژوهش سنجیده‌ای صورت گیرد. او تأکید می‌کند که در ابتدای کار، دسته‌بندی‌ها و ملاحظات گوناگونی وجود دارند که باید تعیین شوند؛ از جمله اهداف پروژه، گونه‌های مختلف مصاحبه (زندگی‌نامه‌ای، موضوع‌محور و غیره)، و رویکردهای نظری محتمل (برای مثال رویکردهای تاریخی، جامعه‌شناختی یا انسان‌شناختی). این تنوع نشان‌دهنده‌ی چند‌رشته‌ای بودن ذات تاریخ شفاهی است؛ به‌طوری که این حوزه علاوه بر تاریخ، از جامعه‌شناسی، مردم‌نگاری، مطالعات ادبی و دیگر رشته‌ها نیز بهره می‌گیرد. لارسن سپس به مسائل عملی‌تر می‌پردازد: شیوه‌های انتخاب مصاحبه‌گران و مصاحبه‌شوندگان مناسب، تعیین گستره و مرزهای موضوعی پروژه، انجام هماهنگی‌ها و آمادگی‌های پیش از مصاحبه، و در نهایت برنامه‌ریزی برای نحوه‌ی ارائه و انتشار نتایج (مانند تولید کتاب، مقاله یا آرشیو دیجیتال). این فصل یک راهنمای کاربردی و گام‌به‌گام به دست می‌دهد که چگونه می‌توان یک پروژه تاریخ شفاهی را از صفر تا صد به‌صورت مؤثر مدیریت کرد.

2. فصل چهارم: "مسائل حقوقی و اخلاقی در تاریخ شفاهی" – نوشته‌ی لیندا شوپس. شوپس که خود از اعضای کمیته‌ی تدوین «راهنمای ارزیابی تاریخ شفاهی» در انجمن تاریخ شفاهی بوده است، در این فصل به جنبه‌های حقوقی و اخلاقی کار تاریخ شفاهی می‌پردازد. او ابتدا پیشینه‌ی نگرانی‌های قانونی پیرامون مصاحبه‌های شفاهی را مرور می‌کند و نشان می‌دهد که این مباحث چگونه با تحول تاریخ شفاهی از یک فعالیت آرشیوی صرف به یک عمل پیچیده‌ی فکری و اجتماعی پررنگ‌تر شدند. یکی از مباحث مهم مطرح‌شده، تلاش‌هایی است که برای مستثنی کردن تاریخ شفاهی از شمول قوانین سخت‌گیرانه‌ی «پژوهش بر روی انسان‌ها» صورت گرفت. شوپس با زبانی دقیق حقوقی توضیح می‌دهد که چگونه پژوهشگران تاریخ شفاهی در ایالات متحده کوشیدند مصاحبه‌های تاریخ شفاهی را از الزامات سخت‌گیرانه‌ی کمیته‌های بازبینی مراکز دانشگاهی (معروف به Institutional Review Boards یا IRBs) معاف کنند، چرا که ماهیت مصاحبه‌ی تاریخ شفاهی با تحقیقات آزمایشگاهی متفاوت است و نیازمند چارچوب اخلاقی ویژه‌ی خود می‌باشد. در ادامه، شوپس به ظرافت‌های اخلاقی در تعامل مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده می‌پردازد. او استدلال می‌کند که مسائل اخلاقی – نظیر کسب رضایت آگاهانه، حریم خصوصی روایتگران، و نحوه‌ی انتشار اظهارات حساس – گاه پیچیده‌تر از مسائل صرفاً قانونی هستند و مستلزم حساسیت و انعطاف بیشتری‌اند. این فصل برای پژوهشگران تاریخ شفاهی یادآور این نکته است که هر پروژه‌ی مصاحبه نه تنها یک فعالیت پژوهشی، بلکه یک تعامل انسانی است که باید با درایت اخلاقی همراه باشد.

3. فصل پنجم: "مصاحبه‌های تاریخ شفاهی؛ از آغاز تا پایان" – نوشته‌ی چارلز تی. موریسی. موریسی با نزدیک به نیم قرن تجربه به عنوان مصاحبه‌گر و تاریخ‌نگار شفاهی، در این فصل فرایند عملی انجام مصاحبه‌ی تاریخ شفاهی را به تفصیل شرح می‌دهد. این فصل از مرحله‌ی ایجاد ارتباط اولیه با مصاحبه‌شونده و آماده‌سازی برای مصاحبه آغاز شده و تا مراحل اختتام و پیگیری پس از مصاحبه را در بر می‌گیرد. موریسی توصیه‌های سودمندی در مورد هنر پرسیدن سؤال‌های موثر، گوش‌سپاری فعال و مدیریت جریان گفت‌وگو ارائه می‌کند. او به مصاحبه‌گر می‌آموزد چگونه مصاحبه را با سؤالات باز و فضاسازی مناسب آغاز کند، چگونه در میانه‌ی مصاحبه با حفظ تمرکز و در عین حال انعطاف، بحث را هدایت کند، و سرانجام چگونه مصاحبه را به سرانجام برساند به‌نحوی که راوی احساس رضایت و اعتماد داشته باشد. نکته‌ی قابل توجه در دیدگاه موریسی تأکید بر رابطه‌ی انسانی میان مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده است؛ به باور او، اعتماد متقابل و احترام به کرامت و خاطرات راوی، زیربنای یک مصاحبه‌ی ثمربخش است. این فصل مملو از مثال‌های واقعی و حکایت‌های کوتاهی از تجربیات خود نویسنده است که خواندن آن را جذاب و آموزنده می‌کند. حاصل کار، نوعی راهنمای عملی پیشرفته برای هر کسی است که قصد انجام مصاحبه‌های تاریخ شفاهی را دارد.

4. فصل ششم: "تاریخ شفاهی و آرشیوها: مستندسازی بستر روایت" – نوشته‌ی جیمز ای. فاگرتی. فاگرتی که در حوزه‌ی آرشیوهای تاریخ شفاهی تخصص دارد، در این فصل پل ارتباطی میان تاریخ شفاهی و علم آرشیوداری را ترسیم می‌کند. او با طرح این پرسش آغاز می‌کند که یک مصاحبه‌ی تاریخ شفاهی چگونه باید نگهداری و مستند شود تا در آینده برای پژوهشگران قابل بهره‌برداری باشد. پاسخ فاگرتی تأکید بر مستندسازی «زمینه» و بافت تولید هر روایت شفاهی است. به عبارت دیگر، علاوه بر خود محتوای مصاحبه، اطلاعات پیرامونی آن (نظیر اطلاعات بیوگرافیک راوی، شرایط و تاریخ انجام مصاحبه، طرح پرسش‌ها، عکس‌ها یا اسناد مرتبط) هم باید ثبت و آرشیو شوند تا نسل‌های بعدی بتوانند ارزش تاریخی و اعتبار منابع شفاهی را بهتر ارزیابی کنند. فاگرتی تجربه‌ی کار خود در آرشیو ایالتی مینه‌سوتا را به میان می‌آورد و نشان می‌دهد که عدم مستندسازی دقیق مصاحبه‌ها چگونه می‌تواند منجر به گم‌شدن زمینه‌های معنایی روایت شود. او بهترین رویه‌ها را برای سازمان‌دهی، کدگذاری و نگهداری فایل‌های صوتی/تصویری تاریخ شفاهی معرفی می‌کند و بر اهمیت همخوانی آرشیوهای تاریخ شفاهی با استانداردهای آرشیوی تأکید دارد. این فصل برای تاریخ‌نگاران شفاهی یادآوری می‌کند که کار آنان با پایان مصاحبه خاتمه نمی‌یابد؛ بلکه تضمین آینده‌ی روایت‌ها و امکان استفاده‌ی مجدد از آن‌ها در گرو آرشیو کردن اصولی و پایدار است.

5. فصل هفتم: "صفحه‌ی ناآرام: پیاده‌سازی و ویرایش مصاحبه‌های تاریخ شفاهی" – نوشته‌ی الینور ای. مازه. این فصل به یکی از ظریف‌ترین مراحل کار تاریخ شفاهی می‌پردازد: تبدیل گفتار شفاهی به متن نوشتاری و آماده‌سازی آن برای انتشار یا استفاده‌ی پژوهشی. عنوان استعاری «صفحه‌ی ناآرام» اشاره به چالشی دارد که مورخ شفاهی هنگام مواجهه با متن خام مصاحبه با آن روبروست. مازه که سال‌ها به‌عنوان ویراستار ارشد در مؤسسه‌ی تاریخ شفاهی بیلر فعالیت کرده است، به تفصیل توضیح می‌دهد که چرا رونویسی (پیاده‌سازی) یک مصاحبه صرفاً یک کار ماشینی نیست و چگونه انتخاب هر واژه، نشانه‌گذاری جملات، درج مکث‌ها و واکنش‌های غیرکلامی می‌تواند بر تفسیر نهایی تأثیر بگذارد. او به راهبردهایی برای رونویسی دقیق و امانت‌دارانه اشاره می‌کند و سپس وارد مبحث ویرایش متن مصاحبه می‌شود. در ویرایش مصاحبه، تاریخ‌نگار شفاهی با دوراهی‌هایی مواجه است: از یک سو باید وفاداری به لحن و کلام راوی حفظ شود و از سوی دیگر متن باید خوانایی لازم را برای مخاطب پیدا کند. مازه توصیه می‌کند ضمن حفظ معنا و سبک گفتار راوی، اضافات تکراری، تپق‌ها یا کلمات پرکننده (مانند «اممم»، «مثلاً») در حد معقول حذف یا تعدیل شوند، بی‌آنکه اصالت روایت خدشه‌دار شود. این فصل با ارائه‌ی نمونه‌هایی عملی، مخاطب را با فنون استانداردسازی متون مصاحبه (نظیر استفاده از علائم و کروشه‌ها برای نشان دادن وقفه‌ها یا توضیحات افزودنی) آشنا می‌سازد. پیام اصلی مازه این است که متن پیاده‌شده‌ی مصاحبه هرچند حاصل گفتار راوی است، اما محصول همکاری و ویرایش آگاهانه‌ی تاریخ‌نگار شفاهی نیز هست و باید با دقت و حس مسئولیت تنظیم شود.

*جمع‌بندی: کتاب «تاریخ تاریخ شفاهی: مبانی و روش‌شناسی» را می‌توان یک درس‌نامه و مرجع اساسی در حوزه‌ی تاریخ شفاهی دانست. از مرور تاریخی و نظری گرفته تا راهنمای عملی مصاحبه و مدیریت پروژه، همه در این مجموعه‌ی ۳۰۰ صفحه‌ای گرد آمده‌اند. این کتاب نشان می‌دهد که تاریخ شفاهی به مرحله‌ای از بلوغ رسیده است که می‌تواند به‌طور همزمان به گذشته‌ی خود بیندیشد، مبانی‌اش را نقادانه واکاوی کند و نیز ابزارها و روش‌های عملی کارآمدی برای ادامه‌ی راه در اختیار بگذارد. برای پژوهشگران و علاقمندان فارسی‌زبان تاریخ شفاهی، مطالعه‌ی این اثر (هرچند به زبان انگلیسی) بسیار سودمند خواهد بود؛ زیرا با جدیدترین دیدگاه‌ها و تجربیات جهانی در این زمینه آشنا می‌شوند و می‌توانند از آن‌ها در پروژه‌های بومی و محلی خود الهام بگیرند. این کتاب با گرد آوردن «برخی از زبده‌ترین تاریخ‌نگاران شفاهی» و ارائه‌ی «تحلیلی جامع و به‌هنگام از تاریخ شفاهی» – به تعبیر منتقدانش – جای خود را به عنوان یک منبع استاندارد و اثرگذار تثبیت کرده است. اگر به دنبال فهم عمیق‌تر تاریخ شفاهی، چه در مقام یک روش پژوهش و چه به مثابه‌ی یک جنبش فکری-اجتماعی، هستید، این کتاب تصویری شفاف از بنیان‌ها و چشم‌اندازهای این حوزه به شما ارائه خواهد داد.

هم‌رسانی

---

مطالب مرتبط