معرفی کتاب "اندیشیدن درباره‌ی تاریخ شفاهی"، به‌کوشش توماس چارلتون و دیگران.

معرفی کتاب «Thinking About Oral History: Theories and Applications»

«این اثر مجموعه‌ای از توانمندترین پژوهشگران تاریخ شفاهی را گرد هم آورده است تا ارزیابی‌هایی اندیشمندانه، جامع و به‌موقع از حوزهٔ خود ارائه دهند. این کتاب شایستهٔ آن است که در کتابخانهٔ هر کسی که به‌طور جدی به نظریه و عمل تاریخ شفاهی علاقه‌مند است جای داشته باشد.»
ــ دونالد ای. ریچی

دربارهٔ نویسنده و ویراستاران

توماس ال. چارلتون تاریخ‌نگار و استاد برجستهٔ دانشگاه بیلور است که به عنوان یکی از پیشگامان تاریخ شفاهی در آمریکا شناخته می‌شود. او بنیان‌گذار «مؤسسهٔ تاریخ شفاهی دانشگاه بیلور» (BUIOH) در سال ۱۹۷۰ بوده و به مدت بیش از دو دهه مدیریت این مرکز را برعهده داشته است. چارلتون همچنین در سال ۱۹۸۲ «انجمن تاریخ شفاهی تگزاس» را هم‌بنیانگذاری کرد و با فعالیت‌های پرشمار خود در انجمن تاریخ شفاهی آمریکا (OHA) نقش مهمی در پیشبرد این رشته ایفا نمود. از آثار تألیفی مهم او می‌توان به کتاب Oral History for Texans (تاریخ شفاهی برای مردم تگزاس، ۱۹۸۱) اشاره کرد که راهنمایی پایه‌ای برای پژوهشگران و علاقه‌مندان تاریخ شفاهی به‌شمار می‌رود. تجربیات گستردهٔ چارلتون در حوزهٔ تاریخ شفاهی و تخصص او در مستندسازی خاطرات شفاهی، اعتبار علمی و عملی ویژه‌ای به آثار او بخشیده است.

چارلتون همراه با دو همکار خود، لوئیس ای. مایرز و ربکا شارپلس، ویراستاری کتاب Handbook of Oral History (راهنمای تاریخ شفاهی) را در سال ۲۰۰۶ برعهده داشت. کتابی که در اینجا معرفی می‌شود، یعنی Thinking About Oral History: Theories and Applications (اندیشیدن به تاریخ شفاهی: نظریه‌ها و کاربردها)، در سال ۲۰۰۷ منتشر شده و در واقع دنباله و مکمل آن راهنما است. لوئیس مایرز و ربکا شارپلس هر دو از پژوهشگران برجستهٔ تاریخ شفاهی هستند؛ شارپلس که خود از شاگردان و همکاران نزدیک چارلتون بوده است، پس از او مدیریت مؤسسهٔ تاریخ شفاهی بیلور را عهده‌دار شد و به‌عنوان استاد تاریخ و رئیس پیشین انجمن تاریخ شفاهی آمریکا شهرت دارد. بدین‌ترتیب، هر سه ویراستار کتاب جزو متخصصان طراز اول این رشته محسوب می‌شوند و حضور آنان پشت این مجموعه، نشان‌دهندهٔ اعتبار علمی اثر است.

دربارهٔ کتاب

کتاب «Thinking About Oral History: Theories and Applications» مجموعه‌ای جامع از مقالات پژوهشی در زمینهٔ تاریخ شفاهی است که تازه‌ترین نظریه‌ها و کاربردهای این حوزه را تا زمان انتشار کتاب (اواخر دههٔ ۲۰۰۰) منعکس می‌کند. این اثر که در ۳۷۸ صفحه تنظیم شده، حاصل همکاری گروهی از صاحب‌نظران نام‌آشنای تاریخ شفاهی است و همان‌گونه که عنوان فرعی آن نشان می‌دهد، دو جنبهٔ اصلی را پوشش می‌دهد: نظریه‌ها و کاربردها. در حقیقت، این کتاب بخش‌های سوم و چهارم از Handbook of Oral History را در بر دارد و مانند جلد نخست (یعنی History of Oral History: Foundations and Methodology) به‌عنوان مرجعی اساسی برای پژوهشگران و دانشجویان تاریخ شفاهی محسوب می‌شود. انتشار این مجلد به صورت جداگانه، امکان استفاده از آن را به‌عنوان کتاب درسی در دوره‌های دانشگاهی تاریخ شفاهی نیز فراهم کرده است؛ چنان‌که امروزه در برخی دانشگاه‌ها این کتاب به‌عنوان متن آموزشی توصیه می‌شود.

این مجموعه با مقدمه‌ای جامع آغاز می‌شود که به قلم ویراستاران، ضمن مرور مختصر تاریخچهٔ شکل‌گیری تاریخ شفاهی، به خواننده نشان می‌دهد که چگونه این رشته در دهه‌های اخیر بالیده و پیچیده‌تر شده است. پس از مقدمه، یک فصل مهم با عنوان «History of Oral History» (تاریخ تاریخ‌شفاهی) آمده است که ریشه‌ها و تحول تاریخ شفاهی را مرور می‌کند و پلی میان مباحث جلد نخست و مباحث نظری این جلد برقرار می‌سازد. سپس کتاب به دو بخش کلی تقسیم می‌شود: بخش نخست به دیدگاه‌های نظری در تاریخ شفاهی می‌پردازد و بخش دوم به کاربردهای عملی تاریخ شفاهی در حوزه‌های گوناگون.

بخش «نظریه‌ها»

در بخش نظریه‌ها، پنج فصل گردآوری شده است که هر یک به یکی از جنبه‌های مفهومی و نظری تاریخ شفاهی می‌پردازد:

• نظریهٔ حافظه: فردی و اجتماعی – این فصل به کاوش در مفهوم حافظه از دو منظر شخصی و اجتماعی اختصاص دارد. نویسندگان در اینجا توضیح می‌دهند که حافظهٔ فردی صرفاً انباشته‌ای از خاطرات شخصی نیست، بلکه در زمینهٔ اجتماعات و فرهنگ شکل می‌گیرد. مباحث فصل نشان می‌دهد چگونه خاطرات فردی در تعامل با حافظهٔ جمعی قرار می‌گیرند و روایت‌های شفاهی را تحت تأثیر قرار می‌دهند. به عبارتی، تجربه‌های شخصی را نمی‌توان جدا از بافت تاریخی و اجتماعی‌شان فهمید؛ نظریه‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی حافظه در این فصل به خدمت گرفته شده‌اند تا روشن شود که حافظه چگونه ساخته می‌شود و چه نقشی در ثبت تاریخ شفاهی دارد.
• سالخوردگی، مسیر زندگی و تاریخ شفاهی: روایت‌های آفریقایی-آمریکایی از مبارزه، تغییر اجتماعی و افول – در این فصل به پیوند میان تاریخ شفاهی و مطالعات سالمندی و دوره‌های زندگی پرداخته می‌شود. تمرکز ویژهٔ فصل بر روایت‌های زندگی سالخوردگان آفریقایی‌تبار آمریکا است که خاطرات خود را از دوران مبارزات حقوق مدنی، دگرگونی‌های اجتماعی و فراز و فرودهای زندگی‌شان بازگو می‌کنند. نویسنده با تحلیل این خاطرات نشان می‌دهد که چگونه الگوی سیر زندگی (Life Course) و مقطع سالمندی بر شیوهٔ یادآوری و روایتگری تأثیر می‌گذارد. همچنین، این فصل به جنبه‌های ارزشمند تاریخ شفاهی در مستندسازی تجربیات اقلیت‌های نژادی و چگونگی حفظ تاریخ اجتماعات به‌حاشیه‌رانده‌شده از خلال خاطرات شخصی می‌پردازد.
• رویکرد تحلیل مکالمه‌ای به مصاحبهٔ تاریخ شفاهی – این فصل رویکردی میان‌رشته‌ای را معرفی می‌کند که تکنیک‌های تحلیل گفتگو (Conversation Analysis) را در مطالعهٔ مصاحبه‌های تاریخ شفاهی به‌کار می‌گیرد. در این بخش، مصاحبهٔ تاریخ شفاهی نه صرفاً به‌عنوان ابزاری برای ثبت محتوا، بلکه به مثابهٔ یک فرایند تعاملی پویا میان مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده مورد بررسی قرار می‌گیرد. نویسندهٔ فصل، با تجزیه و تحلیل جزئیات گفتگو – از قبیل نوبت‌گیری در مکالمه، سکوت‌ها، تأکیدها و شیوهٔ طرح پرسش و پاسخ – نشان می‌دهد که چگونه شیوهٔ مکالمه می‌تواند بر ماهیت اطلاعات تاریخی به‌دست‌آمده اثر بگذارد. این دیدگاه مکالمه‌کاوانه به ما می‌آموزد که نحوهٔ گفته‌شدن یک خاطره نیز به اندازهٔ اصل خاطره مهم است و می‌تواند معناهای متفاوتی را منتقل کند.
• تاریخ شفاهی زنان: آیا این‌قدر ویژه است؟ – یکی از فصول برجستهٔ این بخش به بررسی تاریخ شفاهی از دیدگاه فمینیستی اختصاص یافته است. پرسشی که در عنوان فصل مطرح شده – آیا تاریخ شفاهی زنان واقعاً متفاوت یا «ویژه» است؟ – به بحث‌های طولانی در جامعهٔ تاریخ شفاهی دربارهٔ ضرورت رویکردهای خاص به مصاحبه با زنان اشاره دارد. نویسندهٔ این فصل که خود از پیشگامان تاریخ‌نگاری زنان است، استدلال می‌کند که هرچند تجربه‌های زنان به دلیل نقش تاریخی و اجتماعی متفاوت‌شان اغلب در تاریخ رسمی نادیده گرفته شده بود، اما روش‌ها و اصول کلی تاریخ شفاهی برای مصاحبه با زنان و مردان تفاوت بنیادی ندارد. با این حال، او خاطرنشان می‌کند که توجه به حساسیت‌های جنسیتی و ایجاد فضای امن برای راویان زن، می‌تواند به ثبت عمیق‌تر و صادقانه‌تر خاطرات آنان کمک کند. این فصل به نمونه‌هایی از پروژه‌های تاریخ شفاهی زنان و دستاوردهای جنبش‌های زنان در ثبت تاریخ شفاهی اشاره دارد و نشان می‌دهد که چگونه ورود صدای زنان، روایت تاریخ را غنی‌تر و متنوع‌تر کرده است.
• نظریهٔ روایت – آخرین فصل بخش نظری به مبحث روایت در تاریخ شفاهی می‌پردازد. تاریخ شفاهی در جوهر خود با روایتگری سروکار دارد؛ هر مصاحبه در واقع داستان زندگی یا بخشی از زندگی یک فرد است که در قالب روایت بیان می‌شود. در این فصل، نظریه‌های روایت و داستان‌پردازی مورد بحث قرار می‌گیرد تا روشن شود که افراد چگونه تجربیات پراکندهٔ خود را به شکل یک داستان منسجم بازگو می‌کنند. نویسنده توضیح می‌دهد که روایت‌ها دارای ساختار و طرح (پیرنگ) مخصوص به خود هستند: دارای آغاز، میانه و پایان، گره‌افکنی و گره‌گشایی. بر اساس مطالب این فصل، روایت‌های شفاهی تنها انتقال‌دهندهٔ اطلاعات تاریخی نیستند، بلکه بازتاب‌دهندهٔ معنا و هویت راوی نیز می‌باشند. تحلیل روایت به مورخان شفاهی امکان می‌دهد تا به لایه‌های عمیق‌تری از خاطرات نفوذ کنند و درک کنند که راوی چگونه معنای زندگی خود را در چارچوب یک داستان بیان می‌کند. بدین‌ترتیب، نظریهٔ روایت کمک می‌کند تا تاریخ‌نگاران شفاهی دریابند چرا دو نفر ممکن است یک واقعهٔ مشابه را به دو گونهٔ متفاوت روایت کنند و هر روایت چه دریچه‌ای به ذهن و جهان‌بینی راوی می‌گشاید.

بخش «کاربردها»

بخش دوم کتاب به کاربردهای عملی تاریخ شفاهی در عرصه‌های مختلف می‌پردازد و چهار فصل را شامل می‌شود:

• انتشار تاریخ شفاهی: گفت‌وگوی شفاهی و فرهنگ مکتوب – در این فصل چالش‌ها و ظرایف انتشار و ارائهٔ مصاحبه‌های تاریخ شفاهی در قالب مکتوب بررسی می‌شود. تبدیل یک گفت‌وگوی زنده و خودجوش به متن نوشتاری چاپ‌شده، همواره با پرسش‌هایی در مورد امانت‌داری و ویرایش همراه است. نویسنده ابتدا به تفاوت‌های اساسی فرهنگ شفاهی و فرهنگ مکتوب اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد که انتقال یک روایت از حالت گفتاری به نوشتاری چگونه می‌تواند معنا و لحن آن را تحت تأثیر قرار دهد. سپس، مباحثی نظیر اصول پیاده‌سازی متن مصاحبه (رونوشت‌برداری)، ویرایش ادبی گفتار به‌منظور انتشار، حفظ صدای راوی در متن، و مسائل حقوقی و اخلاقی نشر خاطرات مطرح می‌گردد. این فصل با آوردن نمونه‌هایی از پروژه‌های منتشرشدهٔ تاریخ شفاهی نشان می‌دهد که چگونه یک مصاحبهٔ خام می‌تواند به صورت کتاب، مقاله یا گزارش منتشر شود بی‌آنکه روح اصیل روایت شفاهی از بین برود. تأکید نویسنده بر این است که تاریخ شفاهی پلی است میان سنت شفاهی و دنیای مکتوب؛ از این رو انتشار مناسب آن اهمیتی اساسی در به‌ثمرنشستن تلاش‌های مورخ شفاهی دارد.
• زندگی‌نامه و تاریخ شفاهی – این فصل به ارتباط متقابل زندگی‌نامه‌نویسی و تاریخ شفاهی می‌پردازد. تاریخ شفاهی از خلال روایت‌های دست اول افراد، مواد خام ارزشمندی برای تدوین زندگی‌نامه‌ها و سرگذشت‌نامه‌ها فراهم می‌کند. نویسندهٔ این بخش با تجربهٔ گسترده در هر دو حوزه توضیح می‌دهد که چگونه مصاحبه‌های تاریخ شفاهی می‌توانند به کشف جزئیات تازه و جنبه‌های پنهان زندگی افراد مشهور و غیرمشهور کمک کنند و روایت رسمی زندگی‌نامه‌ها را غنی‌تر سازند. در عین حال، به چالش‌های تلفیق خاطرات شفاهی با اسناد مکتوب سنتی نیز پرداخته شده است؛ از جمله این که حافظهٔ شخصی ممکن است با اسناد تاریخی موجود سازگار یا احیاناً در تناقض باشد. نویسنده بر اهمیت ارزیابی نقادانهٔ خاطرات شفاهی در نگارش زندگی‌نامه تأکید می‌کند و رهنمودهایی برای زندگی‌نامه‌نویسان ارائه می‌دهد تا چگونه از مصاحبه‌های شفاهی بهره‌برداری کنند. این فصل نشان می‌دهد که تلفیق روش‌های تاریخ شفاهی با زندگی‌نامه‌نویسی، می‌تواند به تصویری زنده‌تر، انسانی‌تر و چندبعدی‌تر از شخصیت‌ها و دوره‌های تاریخی بیانجامد.
• کنش پرتنش: اجراهای مبتنی بر تاریخ شفاهی – یکی از جذاب‌ترین کاربردهای تاریخ شفاهی، استفاده از خاطرات روایت‌شده در اجرای هنری و نمایشی است. این فصل به بررسی تجربه‌ها و چالش‌های بهره‌گیری از تاریخ شفاهی در تئاتر، نمایش مستند، و دیگر هنرهای اجرایی می‌پردازد. عنوان فصل («کنش پرتنش») اشاره به دشواری‌ها و تنش‌هایی دارد که هنگام تبدیل روایت‌های واقعی مردم به صحنهٔ نمایش پدید می‌آید. نویسنده ابتدا نمونه‌های مشهوری از تئاتر مستند و پروژه‌های اجرایی مبتنی بر مصاحبه‌های شفاهی را معرفی می‌کند (برای مثال، آثاری مانند The Laramie Project یا مستندهای نمایشی دیگر که بر پایهٔ گفته‌های واقعی شکل گرفته‌اند). سپس به پرسش‌های اساسی می‌پردازد: چگونه می‌توان به روایت‌های شخصی بر صحنه زندگی بخشید بی‌آنکه به تحریف یا سطحی‌سازی آن‌ها انجامید؟ چگونه باید رضایت راویان و حقوق آن‌ها را در یک اجرای هنری رعایت کرد؟ نقش خلاقیت هنری در کنار پایبندی به واقعیت چگونه تعریف می‌شود؟ این فصل نشان می‌دهد که اجرای تاریخ شفاهی می‌تواند ابزار نیرومندی برای انتقال تجربیات تاریخی به مخاطبان گسترده‌تر باشد و با بهره‌گیری از عنصر نمایش، تأثیر عاطفی و اجتماعی عمیقی بر جای بگذارد. در عین حال، برای این کار لازم است تعادلی دقیق میان امانت‌داری تاریخی و اقتضائات دراماتیک برقرار گردد.
• تاریخ شفاهی در مستندهای صوتی و تصویری – آخرین فصل کتاب به کاربرد تاریخ شفاهی در رسانه‌های صوتی و تصویری اختصاص یافته است. تاریخ شفاهی از دیرباز بخش مهمی از برنامه‌های مستند رادیویی و تلویزیونی بوده و امروزه در فیلم‌های مستند و پادکست‌ها نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. در این فصل، نویسندگان به بررسی روش‌ها و ملاحظات استفاده از مصاحبه‌های تاریخ شفاهی در تولید مستندهای صوتی (مانند برنامه‌های رادیویی و پادکست‌ها) و مستندهای تصویری (فیلم‌های مستند و مجموعه‌های تلویزیونی) می‌پردازند. آن‌ها توضیح می‌دهند که چگونه صدای راوی به عنوان یک سند زنده، به مستند اعتبار و حسی از واقعیت می‌بخشد؛ مثلاً صدای یک شاهد عینی از رویدادی تاریخی در یک فیلم، ارتباطی مستقیم با بیننده برقرار می‌کند که اسناد مکتوب قادر به ایجاد آن نیستند. از سوی دیگر، جنبه‌های فنی و هنری کار نیز مطرح می‌شود: از کیفیت ضبط صدا و تصویر گرفته تا تدوین روایی مستند، همه می‌توانند بر نحوهٔ بازنمایی تاریخ شفاهی اثرگذار باشند. نویسندگان با ذکر نمونه‌هایی (برای مثال استفاده از خاطرات شفاهی در مستندهای تاریخ جنگ یا تاریخ محلی که توسط شبکه‌های رادیویی ملی چون NPR تولید شده‌اند) نشان می‌دهند که بهره‌گیری موفق از تاریخ شفاهی در رسانه‌ها مستلزم دقت در انتخاب بخش‌های مناسب از مصاحبه، وفاداری به لحن و منظور گوینده، و قراردادن این نقل‌قول‌ها در سیاق بصری و روایی مناسب است. این فصل در مجموع بر این نکته تأکید دارد که رسانه‌های دیداری و شنیداری با امکانات منحصربه‌فرد خود می‌توانند تاریخ شفاهی را به شکلی جذاب و مؤثر به افکار عمومی منتقل کنند و بدین‌ترتیب شکاف میان تاریخ دانشگاهی و مخاطبان عام را پر نمایند.

نتیجه‌گیری

Thinking About Oral History: Theories and Applications کتابی است که به دلیل جامعیت موضوعی و غنای مقالات خود، هم برای پژوهشگران نظری تاریخ شفاهی و هم برای مجریان عملی آن یک مرجع ارزشمند به‌شمار می‌آید. این اثر با گردآوردن طیفی از دیدگاه‌ها – از مبانی نظری حافظه و روایت تا کاربردهای خلاقانهٔ تاریخ شفاهی در رسانه و هنر – تصویری کلی از وضعیت دانش تاریخ شفاهی در آغاز قرن بیست و یکم ارائه می‌دهد. منتقدان و صاحب‌نظران حوزه نیز این کتاب را به‌خاطر ترکیب موفق بینش نظری و راهنمای عملی آن ستوده‌اند. به طور مشخص، دونالد ای. ریچی (تاریخ‌نگار مجلس سنای آمریکا و مؤلف Doing Oral History) این مجموعه را اثری «اندیشمندانه، جامع و ضروری برای علاقه‌مندان به نظریه و عمل تاریخ شفاهی» توصیف کرده است؛ و ژاکلین داود هال (استاد دانشگاه کارولینای شمالی و از پیشگامان تاریخ شفاهی) آن را «ترکیبی الهام‌بخش از جنبه‌های عملی و نظری» دانسته است. چنین ارزیابی‌های مثبتی نشان‌دهندهٔ اهمیت و جایگاه این کتاب در ادبیات تاریخ شفاهی است. به بیان دیگر، Thinking About Oral History پلی استوار میان جهان اندیشه و عمل در تاریخ شفاهی ایجاد کرده و خواننده را ترغیب می‌کند تا به تاریخ نه فقط به‌مثابهٔ روایتی از گذشته، بلکه به‌عنوان فرایندی زنده و پویا که در گفت‌وگوهای امروز شکل می‌گیرد، بیندیشد.

 

هم‌رسانی

---

مطالب مرتبط