مشایه در آینه‌ی مردم‌نگاری

ترجمه‌ی فصلی از کتاب "فرهنگ‌های سفر اسلام معاصر"، انتشارات راتلج

مطلب زیر ترجمه‌ی اختصاصی فصلی از کتاب فرهنگ‌های سفر اسلام معاصر: اعمال، پیچیدگی‌ها و مسائلِ پیش‌ رو است که به‌بحث در خصوص پیاده‌روی اربعین می‌پردازد. که در سال 2023 توسط انتشارات راتلج و به‌ویراستاری سی. مایکل هال، سیامک سیفی و مصطفی رسولی‌منش منتشر شده است. انتشار این مطلب جهت آگاهی از پژوهش‌های جدید انجام می‌شود. مشخصات انگلیسی کتاب از این قرار است: 

C. Michael Hall, Siamak Seyfi, S. Mostafa Rasoolimanesh (eds.), Contemporary Muslim Travel Cultures Practices, Complexities and Emerging Issues, 2023

***

مطالعه‌ای قوم‌نگارانه از تجربه‌های زیسته زائران پیاده اربعین ایرانی در عراق
زُهیر صیامیان گرجی، ابوالفضل صیامیان گرجی و سیدسعید حسینی

مقدمه
گردشگری مذهبی یکی از کهن‌ترین اشکال گردشگری است که در عصر مدرن نیز همچنان بازاری گسترده و پررونق دارد (George, 2014). افراد برای تأیید، تعمیق یا تأمل در ایمان خود به مکان‌های مذهبی سفر می‌کنند. افزون بر این، گردشگران مذهبی برای بازدید از جاذبه‌های مذهبی چون مساجد، کلیساها، مجسمه‌ها و معابد، یا برای شرکت در رویدادهای سالانه مذهبی سفر می‌کنند (Nikjoo et al., 2020). به گفته‌ی اشتاوسبرگ (2011)، گردشگری مذهبی شامل زیارت‌ها، خلوت‌گزینی‌ها، همایش‌ها، سمینارها و جشنواره‌ها می‌شود. راج و گریفین (2015، ص. 14) گردشگری مذهبی را چنین تعریف کرده‌اند: «مجموعه‌ای از مکان‌های معنوی و خدمات وابسته که برای مقاصد دینی و غیر دینی مورد بازدید قرار می‌گیرند». گردشگری مذهبی صرفاً یک فراخوان روحانی نیست، بلکه بُعد اقتصادی چشمگیری نیز دارد. از این‌رو، گردشگری مذهبی به‌عنوان یک بخش تازه در بازار صنعت گردشگری پدیدار شده است (George, 2014). انگیزش‌های گردشگری مذهبی آمیزه‌ای از عناصر فرهنگی، سنتی، سکولار و معنوی است که به تصمیم برای سفر می‌انجامد (Raj et al., 2015) و بسیاری از مکان‌های فهرست میراث جهانی یونسکو پیوندی مذهبی یا معنوی دارند (Adie & Hall, 2017; Adie, 2019). هر ساله زائران و گردشگران بسیاری از مقاصد مذهبی بازدید می‌کنند، از جمله لورد در فرانسه، کانتربری در انگلستان، چنستوخوا در لهستان، فاطیما در پرتغال، کلیسای سن‌پطرس در واتیکان، اورشلیم در فلسطین و اسرائیل، و مکه و مدینه در عربستان سعودی.

برخی از نمادها و آیین‌های مذهبی، قداست بیشتری نسبت به سایرین دارند. این امر ریشه در بافت تاریخی شکل‌گیری حافظه‌ی مذهبی یک جامعه و قرائت‌های متفاوت از نمادهای دینی در دوره‌های گوناگون تاریخ دارد (Bod, 2019)، و نیز در رشد علاقه‌ی سکولار به تجربه‌های معنوی غیر مذهبی. با این همه، مکان‌های مذهبی مهم دیگری نیز وجود دارد که زیارت پیاده به حرم امام حسین در عراق را می‌توان بزرگ‌ترین بازار مغفول مانده‌ی زیارت پیاده دانست (Nikjoo et al., 2021). قیام امام حسین و قرائت‌های گوناگون از واقعه‌ی عاشورا در طول تاریخ، روایتی زنده و پویایی به آن و به سنت روایتگری عاشورا بخشیده است؛ پویایی‌ای که در آیین عزاداری ویژه‌ی کربلا و اربعین آشکار است. جوهره‌ی حیات اجتماعی و سیاسی شیعه بر پایه‌ی حرکتی شکل گرفت که علیه قدرت سیاسی هژمونیک سازمان یافت. هم‌زمان، سومین امام شیعیان جایگاهی ویژه در دل‌های آنان به‌عنوان مبارزی آزادی‌خواه و رهبری شورشی داشته و همواره منبع الهام جنبش‌های اعتراضی‌شان بوده است. حضور میلیونی زائران شیعه در کربلا در راهپیمایی اربعین، این روز را به بزرگ‌ترین گردهمایی سالانه‌ی عمومی شیعیان در جهان بدل کرده است (BBC, 2014).

انبوه جمعیت زائران، عمدتاً از جوامع شیعه‌ی ایران، پاکستان، هند، عربستان سعودی، جمهوری آذربایجان، لبنان، ترکیه، کویت، افغانستان، بحرین و سوریه، در پایان دوره‌ی چهل روزه‌ی عزاداری پس از عاشورا، در اربعین به عراق می‌آیند تا شهادت سومین امام شیعه، امام حسین، را گرامی بدارند. امام حسین، که یکی از نوادگان پیامبر اسلام بود، در سال ۶۱ هجری قمری (۶۸۰ میلادی) در نبرد با یزید بن معاویه به شهادت رسید (Nikjoo et al., 2020). آیین اربعین پس از محدودیت‌های دوران حکومت صدام حسین، پس از سقوط او در سال ۲۰۰۳ بار دیگر رونق گرفت و حتی محبوب‌تر شد.

در حالی‌که زیارت پیاده در کشورهای غربی به‌خوبی مورد پژوهش قرار گرفته است، مطالعات اندکی به اهداف مذهبی، به‌ویژه در بافت خاورمیانه، پرداخته‌اند (Blacker, 1984; Murray & Graham, 1997; Reader, 2007; González & Medina, 2003; Kim et al., 2016; Husein, 2018; Seyfi & Hall, 2019; Nikjoo et al., 2020, 2021). هدف این فصل، بررسی انگیزه‌ها و تجربه‌های زائرانی است که پیاده به سوی حرم امام حسین در کربلا حرکت می‌کنند؛ بازاری که از نظر شمار زائران بزرگ‌ترین بازار زیارت پیاده در جهان است، اما کمتر مورد توجه پژوهشگران بوده است. این فصل با مرور ادبیات مربوط به زیارت کربلا و ارائه‌ی زمینه‌ی تاریخی و مفهومی زیارت پیاده آغاز می‌شود، سپس روش‌شناسی پژوهش، یافته‌ها و بحث ارائه می‌شود و در پایان، نتیجه‌گیری صورت می‌گیرد.

مرور ادبیات
گردشگری مذهبی و اسلام
زیارت یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین جابه‌جایی‌های انسانی در جهان است. به گفته‌ی کازو (2011)، زیارت‌ها دگرگون‌سازند، چرا که زائران در پی دگرگونی‌های درونی چون معجزه، روشن‌بینی، دانش، پیوند نزدیک‌تر با نیروهای ماوراءالطبیعه و احساسی والاتر از خودمهارگری هستند. سنتاً، گردشگری پیوندی تنگاتنگ با دین داشته و دین یکی از انگیزه‌های نیرومند برای سفر بوده است. مکان‌های مذهبی برای گردشگران جذابیت خاصی دارند (Timothy & Olsen, 2006). افزون بر این، سازمان‌های مذهبی با خلق واقعیت‌های جمعی، باور مردم به قدرت امر مقدس را تقویت می‌کنند (Albayrak et al., 2018). به گفته‌ی ترزیدو و همکاران (2018)، این سازمان‌ها می‌توانند انگیزه‌ی زائران را برای حضور در اماکن مقدس با ترویج مکان‌های معجزه‌آسا و تغذیه‌ی این انگیزه‌ها از طریق تفسیرهای ایدئولوژیک متون مذهبی و روایت‌های جمعی افزایش دهند.

بلکول (2007) گردشگری مذهبی را سفری به شهرهای خاص گردشگری می‌داند که در آن، مسافران رویدادهای مذهبی را همراه با تجربه‌ی هنر، فرهنگ، سنت‌ها و معماری آن مکان‌ها تجربه می‌کنند. گردشگری مذهبی یکی از کهن‌ترین اشکال گردشگری است و بخش مهم، رو به رشد و متنوع‌تری از صنعت جهانی گردشگری را نمایندگی می‌کند (Rinschede, 1992; Sharpley, 2009) و طیفی گسترده از مکان‌ها و فضاهای معنوی، و نیز خدمات مرتبط را در بر می‌گیرد که برای مقاصد و تجربه‌های دینی و غیر دینی مورد استفاده قرار می‌گیرند (Morinis, 1992; Raj et al., 2015).

تاریخ سرشار از نمونه‌هایی است که پیوند دین و سفر را نشان می‌دهد. زیارت تقریباً در همه‌ی ادیان بزرگ جهان رایج است و با وجود ماهیت سکولار بسیاری از کشورهای مدرن، زیارت‌ها روزبه‌روز محبوب‌تر می‌شوند. دین تأثیر عمیقی بر زندگی روزمره‌ی مسلمانان دارد. اسلام با بیش از یک و نیم میلیارد پیرو، یکی از بزرگ‌ترین ادیان جهان است. مسلمانان عمدتاً بومی خاورمیانه‌اند، جایی که این دین پدید آمد و سپس به آفریقا و جنوب‌شرقی آسیا گسترش یافت (Esposito, 1999). در اسلام، زیارت سفری واجب برای جست‌وجو است و یکی از پنج رکن دین، در کنار ایمان به خدا و پیامبر اسلام، نماز، روزه و زکات، به شمار می‌رود.

کسلر (1992) زیارت را به‌عنوان گونه‌ای از سفر داوطلبانه‌ی مذهبی می‌داند که بیانگر سنت‌های مکانی متفاوت در اسلام است و به سفر به مکان‌هایی اشاره دارد که با پیامبر اسلام، خانواده‌ی او (از جمله امامان شیعه) و سایر شخصیت‌های مورد احترام در اسلام پیوند دارند. بر اساس قرآن، مسلمانان باید برای بهره‌مندی از زیبایی آفرینش الهی و دیدار دوستان و خویشان خود سفر کنند. کعبه در مکه مقدس‌ترین مکان در اسلام است. شهر مقدس دیگر برای مسلمانان، اورشلیم است که برای مسیحیان و یهودیان نیز مقدس است. در مقابل، مسلمانان شیعه کربلا در عراق را یکی از مقدس‌ترین مکان‌های جهان می‌دانند (Iliev, 2020).

از اواخر دهه‌ی ۱۹۸۰، زیارت از منظر گردشگری توجه بیشتری در حوزه‌ی دانشگاهی یافته است (Coleman & Elsner, 1995). ریدر (2007) به بررسی ظهور زیارت مدرن پرداخته و تأکید می‌کند که انگیزه‌های شخصی برای شرکت در زیارت‌ها، فارغ از پیشینه‌ی دینی، بسیار متنوع است. در اسلام، حج یکی از بزرگ‌ترین پدیده‌های زیارتی جهان به شمار می‌رود که امروزه میلیون‌ها نفر هرساله در آن شرکت می‌کنند (Kamali, 1996). در خلال مناسک حج، مسلمانان دعاها و نیایش‌های گوناگونی را به درگاه خداوند تلاوت می‌کنند. زائران و گردشگرانی که به مکان‌های مقدس سفر می‌کنند، غالباً پیوندی عمیق با این اماکن دارند. در نتیجه، گردشگری مذهبی می‌تواند بر رشد اقتصادی و فرهنگی مکان‌هایی که عناصر مذهبی مهم دارند، تأثیرگذار باشد (Kim et al., 2020).

این سفر پنج روز به طول انجامید و شامل تعامل اجتماعی میان یکی از پژوهشگران و سایر زائران بود. نویسنده، در طول این بازدید، داده‌ها را برای دستیابی به درکی مفهومی از اربعین گردآوری کرد و سپس با زائران پیاده‌ای که توانایی ارتباط به زبان فارسی داشتند، تماس گرفت. از چهل‌وهفت نفر برای شرکت در مصاحبه دعوت شد که چهل نفر پذیرفتند. از این میان، هفده نفر زن و بیست‌وسه نفر مرد بودند. پیش از آغاز هر مصاحبه، مصاحبه‌گر به شرکت‌کنندگان اطلاع می‌داد که صدای آنان برای اهداف پژوهشی ضبط خواهد شد و همه‌ی مشارکت‌کنندگان رضایت خود را اعلام کردند. مصاحبه‌گر اطمینان داد که هویت افراد محرمانه باقی خواهد ماند و از آنان درباره‌ی دلایل سفر به کربلا، روایتشان از مسیر، احساسات و عواطفشان، دلایل شمار فراوان زائران و نیز مهمان‌نوازی عراقی‌ها پرسش کرد. هر مصاحبه به طور میانگین ۳۵ دقیقه به طول انجامید.

زیارت شیعی و کربلا
مسلمانان شیعه، دومین گروه بزرگ در اسلام، با پذیرش مرکزیت مکه و حج، در آیین‌ها و مکان‌های زیارتی رویکردی متفاوت از مسلمانان سنی دارند. برای درک شیعیان معاصر، باید به نبرد سرنوشت‌ساز کربلا در سال ۶۸۰ میلادی بازگشت، جایی که یکی از نوادگان پیامبر اسلام [ص] (حسین [ع]) به دست امویان کشته شد. بر این اساس، زیارت شیعی به مکان‌هایی چون کربلا، نجف، مشهد و دیگر مکان‌های مرتبط با این نبرد و امام حسین [ع]  – که امروزه عمدتاً در ایران و عراق قرار دارند – تقریباً هم‌سنگ مکه دانسته می‌شود، چرا که این مکان‌ها محل دفن امامان و نوادگان ایشان (امام‌زاده‌ها) هستند (Seyfi & Hall, 2018).

زائرانی که این زیارت‌ها را به انجام می‌رسانند، عنوان «کربلایی» را دریافت می‌کنند که معادل شیعیِ لقب «حاجی» است. همگام با دگرگونی‌های ژئوپلیتیکی جاری در خاورمیانه، زیارت شیعی نیز دستخوش تغییرات چشمگیری شده است، به‌ویژه در مراکز زیارتی واقع در ایران و عراق امروزی. پس از جنگ ایران و عراق – که عملاً مانع از سفر ایرانیان به اماکن مقدس عراق شد – و با سقوط صدام حسین، بسیاری از ایرانیان بار دیگر راهی مراکز سنتی زیارت شیعی در عراق شدند. این سفرها نه تنها مورد تشویق قرار گرفته، بلکه از سوی دولت ایران حمایت و سازمان‌دهی می‌شوند؛ همچون برپایی مراسم گسترده‌ی اربعین در کربلا. این زیارت، در حال حاضر بزرگ‌ترین گردهمایی مذهبی جهان به شمار می‌رود. هر ساله، در دهم محرم (ماه نخست قمری) که با عاشورا – روزی که به روایتی، عبور حضرت موسی از دریای سرخ را نیز یادآور می‌شود – مقارن است، و چهل روز بعد، در بیستم صفر (ماه دوم قمری)، اربعین (به معنای دقیق «چهل») گرامی داشته می‌شود. شیعیان، اربعین را به یاد نبرد کربلا، با برگزاری آیین‌های مذهبی گوناگون در خانه‌های خود پاس می‌دارند. مجالس عزاداری از نخستین روز محرم تا روز اربعین – که چهل روز سوگواری شهادت امام حسین [ع] را دربرمی‌گیرد – برگزار می‌شود. زائران از عراق، ایران و دیگر نقاط جهان رهسپار کربلا می‌شوند و در مسیر، در چادرها استراحت می‌کنند. برخی از آنان حتی از جمهوری آذربایجان، گرجستان و پاکستان پیاده سفر می‌کنند. خیریه‌ها، مساجد و سازمان‌های مذهبی در مسیر ایستگاه‌هایی برپا می‌کنند تا هیچ مسافری بی‌خوراک نماند. هزاران نیروی نظامی و پلیس ویژه‌ی عراق در مسیرها مستقر می‌شوند تا امنیت زائران را تأمین کنند. زائران با جنسیت‌ها و سنین مختلف در این زیارت (مشایه) شرکت می‌کنند. زنان زائر (زوار) عبای سیاه بر تن می‌کنند، در حالی که مردان جامه‌های بلند سفید یا سیاه می‌پوشند. مردم در شهرهای گوناگون جهان نیز در این روز راهپیمایی‌های گسترده‌ای برگزار می‌کنند تا پایداری انقلاب حسینی را به نمایش گذارند و حمایت خود را از عدالت اجتماعی، شفقت و کرامت انسانی ابراز کنند. اربعین، اکنون یکی از بزرگ‌ترین گردهمایی‌های سالانه‌ی صلح‌آمیز در جهان است و هر سال بر گستره‌ی آن افزوده می‌شود.

روش‌شناسی
برای انجام این پژوهش، از «رویکرد پارادایم تفسیری» و «تحلیل تماتیک» بهره گرفته شد، چرا که ماهیتی کیفی، تأملی و تفسیری دارد و متعهد به فهم ماهیت تجربه‌های مشترک فعالان این عرصه است. یکی از نویسندگان به‌همراه دیگر زائران، مسیر ۷۸ کیلومتری نجف تا کربلا را پیاده پیمود تا انگیزه‌ها و مقاصد زائران را برای شرکت در این سفر – با وجود خطرهای جدی – بهتر درک کند. وی با استفاده از روش‌های پژوهش قوم‌نگارانه به مشاهده و مصاحبه با زائران پرداخت. قوم‌نگاری، مجموعه‌ای از روش‌های کیفی پژوهش است که انسان‌شناسان و سایر دانشمندان علوم اجتماعی به کار می‌گیرند تا تجربه‌های زیسته و مجسم افراد مورد مطالعه را به شکلی جامع و کیفی ثبت کنند. این سفر پنج روز به طول انجامید و شامل تعامل اجتماعی میان یکی از پژوهشگران و سایر زائران بود. نویسنده، در طول این بازدید، داده‌ها را برای دستیابی به درکی مفهومی از اربعین گردآوری کرد و سپس با زائران پیاده‌ای که توانایی ارتباط به زبان فارسی داشتند، تماس گرفت. از چهل‌وهفت نفر برای شرکت در مصاحبه دعوت شد که چهل نفر پذیرفتند. از این میان، هفده نفر زن و بیست‌وسه نفر مرد بودند. پیش از آغاز هر مصاحبه، مصاحبه‌گر به شرکت‌کنندگان اطلاع می‌داد که صدای آنان برای اهداف پژوهشی ضبط خواهد شد و همه‌ی مشارکت‌کنندگان رضایت خود را اعلام کردند. مصاحبه‌گر اطمینان داد که هویت افراد محرمانه باقی خواهد ماند و از آنان درباره‌ی دلایل سفر به کربلا، روایتشان از مسیر، احساسات و عواطفشان، دلایل شمار فراوان زائران و نیز مهمان‌نوازی عراقی‌ها پرسش کرد. هر مصاحبه به طور میانگین ۳۵ دقیقه به طول انجامید. برای تحلیل مصاحبه‌ها، از روش تحلیل تماتیک به شیوه‌ای تکرارشونده استفاده شد. در این مرحله، مفاهیمی که از داده‌ها برآمده بود شناسایی و برچسب‌گذاری گردید. به‌منظور جلوگیری از سوگیری در فرایند کدگذاری و افزایش اطمینان، نویسندگان در مراحل «کدگذاری باز» و «کدگذاری محوری» با یکدیگر دیدار و کدها را به بحث گذاشتند. سپس داده‌ها در قالب تم‌های اصلی سازمان‌دهی و با اظهارنظرهای خاص مصاحبه‌شوندگان تطبیق داده شد.

یافته‌ها و بحث پژوهش
در این مطالعه، چهار تم اصلی شناسایی شد: «پاداش مورد انتظار»، «تجربه‌ی مجسم»، «تجربه‌ی میهمانی» و «زمان زیسته».

پاداش مورد انتظار
یکی از دلایل تصمیم برخی افراد برای شرکت در زیارت پیاده‌ی اربعین، نذر پیاده‌روی و درخواست برآورده‌شدن حاجات و آرزوهایشان است. در واقع، «نذرها» و «خواسته‌ها» از محرک‌های این سفرها به‌شمار می‌روند. پیاده‌روی زیارتی، راهی برای تحقق این نذرها است، چرا که باور بر این است که با تحمل دشواری‌ها و سختی‌های این مسیر، امام حسین یاری خواهد کرد تا آرزوهای فردی زائران برآورده شود. یکی از مصاحبه‌شوندگان چنین اظهار داشت که مشارکت در این آیین پیاده‌روی، به تحقق خواسته‌هایشان خواهد انجامید:

"باردار نمی‌شدم. پیش چند پزشک رفتم و دارو گرفتم، اما نتیجه مرا راضی نکرد. افسرده شده بودم، پس تصمیم گرفتم پیاده به اربعین بروم، شاید امام کمکم کند و خواسته‌ام برآورده شود."
(مصاحبه شماره ۲۳)

به بیان دیگر، زائر در برابر آنچه مطلوب می‌پندارد، دشواری راه را به جان می‌خرد. نیت‌هایی چون شفای بیمار، فرزنددار شدن، ازدواج با محبوب، یافتن شغلی پردرآمد، کسب فضیلت و مهاجرت، از جمله آرزوهای رایجی بود که بسیاری از زائران پیاده به آن اشاره کردند. مصاحبه‌شونده‌ی دیگری بیان داشت که شرکت در پیاده‌روی با امید وقوع معجزه در زندگی، میان زائران بسیار رایج است:

"من به خاطر پدر بیمارم پیاده می‌روم تا امام او را شفا دهد. پدرم در بیمارستان بستری است. سرطان دارد و از آن غده‌ی سرطانی رنج می‌برد. پزشکان گفتند راهی برای بهبودی نیست جز یک معجزه. من تنها کسی نیستم که با این امید آمده‌ام، خیلی‌ها در مسیر همین آرزو را دارند."
(مصاحبه شماره ۲)

تجربه‌های شفابخشی در مسیر کربلا، از عوامل قداست‌بخشی به این سفر به‌شمار می‌آید. هاسنر، شفابخشی را یکی از کارکردهایی می‌داند که مکان مقدس را تعریف می‌کند. همچنین، حُسین گزارش کرده است که برای برخی زائران، در مسیر پیاده‌روی به‌سوی کربلا تجربه‌هایی از شفای معجزه‌آسا رخ داده و زائران عمیقاً به این امر باور دارند.

تجربه‌ی مجسم
تجربه‌های مجسم به تجربه‌ی فیزیکی راه‌پیمایی در مسیر مقدس مربوط می‌شود. برخی از شرکت‌کنندگان ابراز داشتند که با تحمل دشواری‌های راه کربلا، می‌توانند به پالایش روحی و طهارت درونی دست یابند و خود را با امامشان در روز عاشورا همانند سازند. بسیاری از مصاحبه‌شوندگان گفتند که «عشق به امام» آنان را در تحمل رنج و تنهایی مسیر یاری می‌کند. این «رنج رستگارانه» شور و اشتیاقشان را برای ادامه‌ی سفر مقدس و معنوی فزونی می‌بخشد. یکی از مصاحبه‌ها این تجربه را چنین توصیف کرده است:

"این مسیر حدود ۸۰ کیلومتر است و برای بسیاری از ما بسیار زیاد است. با این حال، گرچه درد را در بدن یا زانوهایمان احساس می‌کنیم، نیرویی پنهان، دستی ناپیدا ما را به پیش می‌کشد و به ما می‌گوید: حرکت کن، گام بردار، بیا، منتظرت هستم."
(مصاحبه شماره ۸)

برخی پژوهشگران معتقدند که تحمل دشواری‌ها در مسیر کربلا، نوعی «وابستگی رفتاری» در میان زائران پیاده است، چرا که آنان باور دارند که به این سفر مقدس به دعوت امام حسین [ع] آمده‌اند. از این‌رو، در میان زائران پیاده‌ی اربعین، نوعی رضایت از رنج کشیدن وجود دارد، زیرا این رنج ماهیت آگاهانه و ارادی اعمالشان را توجیه می‌کند. مصاحبه‌شونده‌ی دیگری چنین گفته است:

"بسته به برنامه‌ام، این مسیر دو تا چهار روز طول می‌کشد. مسیری که با وجود طولانی بودن، هرگز احساس خستگی نمی‌کنم. شاید گاهی بدنم خسته شود، اما این رنج، رنجی لذت‌بخش است، دیدن عشق. سفری روحانی، پر از دشواری، اما آکنده از عشق به امام حسین [ع]."
(مصاحبه شماره ۵)

تجربه‌ی میهمانی
بُعد غالب از مهمان‌نوازی عراقی‌ها در جریان تجربه‌ی پیاده‌روی، در قالب شکلی متمایز از مهمان‌نوازی موسوم به «مهمان‌نوازی عربی» یا کرَم‌العرب متجلی می‌شود؛ فضیلتی سنتی که در آن، میهمانان با آغوشی گشاده پذیرفته می‌شوند. با این حال، در سال ۲۰۱۹، مهمان‌نوازی سخاوتمندانه‌ی مردم عراق در جریان زیارت اربعین در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو با عنوان «ارائه‌ی خدمات و مهمان‌نوازی در جریان زیارت اربعین» به ثبت رسید. همه‌ی مشارکت‌کنندگان در پژوهش، به این مهمان‌نوازی اشاره کرده‌اند؛ یکی از پاسخ‌گویان چنین بیان کرده است:

"در طول تمام مسیر، چادرهایی [موسوم به موکب] را می‌توان یافت که توسط اهالی محل برپا شده‌اند تا به زوّار امام حسین [ع] خدمت کنند. افزون بر این، امکاناتی برای استراحت، استحمام و صرف غذا وجود دارد. برخی از اهالی حتی حاضرند پاها و ساق‌های شما را ماساژ دهند. پس باید چه مقدار پول همراه خود داشت تا هزینه‌ی این مهمان‌نوازی شگفت‌انگیز را پرداخت کرد؟"
(مصاحبه شماره ۱۷)

این گفته در سخن یکی دیگر از مصاحبه‌شوندگان نیز بازتاب یافته است:

"رفتار عراقی‌ها با ما به‌عنوان میهمانان اربعین، شایان توجه است. در این ایام، مردم عراق میزبان و پذیرای همه هستند... هیچ بهایی برای خوراک و مکان خواب و استراحت وجود ندارد... همه‌ی اهالی خانه‌های خود را می‌گشایند. مردم عراق همه را خوشامد می‌گویند... می‌توانم بگویم حتی عراقی‌ها معنای مهمان‌نوازی را از نو تعریف کرده‌اند، آنجا که میزبان به خدمت‌رسانی به میهمانانی که در واقع غریبه‌اند افتخار می‌کند... پیرمردی عراقی مرا از میان جمعیت گرفت و بر نیمکتی نشاند... او شروع به درآوردن کفش‌ها و جوراب‌هایم کرد، سپس به قصد رضای خدا و احترام به زائران امام حسین [ع]، به واکس‌زدن کفش‌هایم پرداخت."
(مصاحبه شماره ۱۲)

در میان مسلمانان، اجماع بر این است که مهمان‌نوازی و سخاوت در قبال میهمانان، بخشی جدایی‌ناپذیر از ایمان در اسلام است. این امر را می‌توان در قرآن و نیز در شمار قابل توجهی از احادیث مشاهده کرد، از جمله محتوای سوره‌ی هود (آیات ۶۹ و ۷۸) و سوره‌ی ذاریات (آیات ۲۴ تا ۲۷)، که شواهدی از اهمیت خدمت‌رسانی، مهمان‌نوازی و گرامی‌داشت میهمانان در ایمان اسلامی ارائه می‌دهند. از این رو، این گونه از مهمان‌نوازی خانگی، برای مصاحبه‌شوندگان ما تجربه‌ای زیسته به شمار می‌آید.

زمان زیسته (زمان‌مندی)
از منظر پدیدارشناسی، مفهوم زمان و مکان به‌عنوان زمان و مکان تجربه‌ی درونی زیسته یا «قصدیت» در نظر گرفته می‌شود. گرچه بدن‌های انسانی در زمان و مکان ساکن‌اند، اما صرفاً در آن‌ها وجود ندارند؛ بلکه این دو مفهوم زیسته و تجربه می‌شوند و افراد درون زمان و مکان حرکت می‌کنند. بدن‌های کسانی که در مسیر مورد پرسش قرار گرفتند، در زمان و مکان وجود دارند، اما «زمان زیسته» اصطلاحی است ذهنی که به تجربه‌ی شخصیِ گذر زمان در یک موقعیت خاص اشاره دارد. از این رو، زائران کربلا گذر زمان را بسته به شرایط خود به‌گونه‌ای متفاوت ادراک می‌کنند.

برداشت مصاحبه‌شوندگان از مفهوم زمان، نوعی «مکانیسم دوره‌ای» است که همان زمان زندگی روزمره‌ای است که پیش از سفر به کربلا تجربه کرده‌اند. یک پاسخ‌گو چنین گفته است:

"در تمام ۲۴ ساعت روز، همیشه مشغول کار بودم و ذهنم مدام درگیر چالش‌های زندگی شخصی‌ام بود. حتی فراموش کرده بودم معنای استراحت چیست. تنها زندگی می‌کردم و خود را غرق کار کرده بودم... اما اکنون از روزمرگی خسته‌کننده دور شده‌ام و همین باعث می‌شود هیجان‌زده باشم."
(مصاحبه شماره ۱۹)

پاسخ‌گویان بر این باور بودند که احساس فاصله گرفتن از زندگی روزمره، انگیزه‌ای برای بازگشت دوباره به زیارت و مسیر آن بوده است. سه نفر از آنان دقیقاً یک دیدگاه را واژه‌به‌واژه تکرار کرده‌اند:

"هر سال پس از بازگشت [به خانه]، منتظر اربعین بعدی هستم. روزبه‌روز می‌شمارم و آرزو می‌کنم که بتوانم دوباره بیایم."
(مصاحبه شماره ۱۱، ۱۲، ۲۳)

در واقع، مصاحبه‌شوندگان معتقد بودند که «زمان‌مندی» برایشان معنایی عمیق یافته است. این موضوع در گفته‌ی یکی دیگر از پاسخ‌گویان نیز بازتاب یافته است:

"این نخستین بار بود که تصمیم گرفتم در پیاده‌روی اربعین شرکت کنم. هیچ تصوری از آنچه در انتظارم بود نداشتم، فقط شنیده بودم که حس آن وصف‌ناپذیر است. وقتی موعد فرا رسید، احساس فوق‌العاده‌ای داشتم. انگار چند روزی می‌توانی زندگی، زمان، کار و همه‌ی دغدغه‌های دنیوی را فراموش کنی. و راست می‌گفتند؛ خواهان تکرار این تجربه شدم. حسی متفاوت بود. سال‌ها بود که چنین حسی را تجربه نکرده بودم."
(مصاحبه شماره ۱۶)

نتیجه‌گیری
گردشگری مذهبی یکی از کهن‌ترین انواع گردشگری است. زائران پیش از پیدایش کتاب‌های آسمانی چون انجیل و قرآن نیز به مکان‌های مقدس سفر می‌کردند. در اسلام، مسلمانان به انجام سفرهای مذهبی و دیدن جهان تشویق می‌شوند. میلیون‌ها مسافر، عمدتاً شیعه، هر سال به کربلا می‌روند تا حرم امام حسین – نوه‌ی پیامبر اسلام – را زیارت کنند. در این زیارت که «اربعین» نام دارد (در عربی به معنای «چهل»)، زائرانی از کشورهایی چون ایران، پاکستان، لبنان، افغانستان، هند، جمهوری آذربایجان و ارمنستان، گام در راه این شهر می‌گذارند.

در دهه‌های اخیر، سفر اربعین در میان مسلمانان شیعه‌ی معتقد در ایران – به‌ویژه کسانی که از ایدئولوژی جمهوری اسلامی حمایت می‌کنند – به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. با توجه به این محبوبیت، این فصل با رویکردی پدیدارشناختی، در پی کشف تجربه‌های زیسته‌ی زائران پیاده‌ی ایرانی اربعین بوده است.

بر اساس مصاحبه‌ها و فرایند کدگذاری، چهار بُعد کلی به‌عنوان بستر اصلی تجربه‌ی زیسته استخراج شد: زمان زیسته (زمان‌مندی)، پاداش مورد انتظار، تجربه‌ی مجسم و تجربه‌ی میهمانی. یافته‌های تجربی نشان داد که زائران، به‌واسطه‌ی یک سنت مذهبی مداوم مرتبط با مذهب شیعه و واقعه‌ی کربلا، به این سفر جذب می‌شوند. در واقع، همان‌گونه که از دیرباز در ادبیات مربوط به جابه‌جایی‌ها و تحرکات زائران یاد شده است، انگیزه‌های زائران، هم جنبه‌ی قدسی دارد و هم جنبه‌ی عرفی. با این حال، میان این دو قطب، ترکیب‌های متعددی از انگیزه‌های مذهبی و غیرمذهبی در گردشگری دینی دیده می‌شود. بدین‌سان، تجربه‌ها و انگیزه‌های زائران پیاده‌ی اربعین، ریشه در نیات آیینی و مقدسی دارد که برآمده از سنت‌های دینی است.

 

هم‌رسانی

---

مطالب مرتبط