تاریخ شفاهی نکبت

مروری بر کتاب «تاریخ شفاهی "النکبة" فلسطین»، نوشته‌ی نهلة عبدو

آنچه در پی می‌آید معرفی کتاب تاریخ شفاهی نکبة فلسطین، نوشته‌ی نهلة عبدو است. مشخصات انگلیسی کتاب چنین است:

Nahla Abdo, An Oral History of the Palestinian Nakba, 2018

***

«من فلسطینی‌ام و سرزمین دیگری ندارم.»
– گفته‌ی یکی از بازماندگان نکبت در این کتاب

درباره‌ی نویسنده

نهله عَبدو (Nahla Abdo) جامعه‌شناس و پژوهشگر فمینیست عرب است که در دانشگاه کارلتون کانادا به تدریس اشتغال دارد. او از چهره‌های برجسته در مطالعات مسائل زنان فلسطینی و نقد استعمار به‌شمار می‌رود. زمینه‌ی پژوهشی عَبدوه بر تلاقی استعمار اسکان‌گزین و سرکوب زنان بومی متمرکز است و در آثار خود به تقاطع‌های جنسیت، نژاد، طبقه و استعمار پرداخته است. وی در دهه‌های اخیر کتاب‌ها و مقالات معتبری در حوزه‌ی مسائل فلسطین و خاورمیانه منتشر کرده که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به کتاب «انقلاب در زنجیر» (Captive Revolution) درباره‌ی مبارزات زنان فلسطینی در زندان‌های اسرائیل اشاره کرد. نهله عبدوه به عنوان یک کنشگر فمینیست، همواره کوشیده است صدای زنان و فرودستان را در روایت تاریخ معاصر فلسطین منعکس کند. کتاب «تاریخ شفاهی نکبت فلسطین» تازه‌ترین اثر او است که در همکاری با تاریخ‌نگار سرشناس فلسطینی نور مصالحة تدوین شده و دستاورد سال‌ها تلاش وی در گردآوری و تحلیل روایت‌های مردمی از فاجعه‌ی نکبت محسوب می‌شود.

درباره‌ی کتاب

کتاب «تاریخ شفاهی نکبت فلسطین» (An Oral History of the Palestinian Nakba) روایتی مستند و تحلیلی از یکی از سرنوشت‌سازترین فصول تاریخ معاصر خاورمیانه ارائه می‌دهد. این اثر در سال ۲۰۱۸ و به مناسبت هفتادمین سالگرد نکبت – آوارگی و بی‌خانمانی صدها هزار فلسطینی در سال ۱۹۴۸ – منتشر شده است. کتاب حاضر به‌جای روایت تاریخ از منظر قدرت‌های حاکم، تاریخ را از زبان مردم عادی بازگو می‌کند؛ مردمی که خود شاهد و قربانی مستقیم آن رویدادهای تراژیک بوده‌اند. نهله عبدوه و همکارش نور مصالحة با بهره‌گیری از تاریخ شفاهی و گردآوری ده‌ها گواهی شفاهی از فلسطینیانی که نکبت را زندگی کرده‌اند، تصویری بدیل از آن رخداد بنیان‌برانداز ترسیم می‌کنند. آن‌ها بر این نکته تأکید دارند که نکبت صرفاً یک رویداد در گذشته نیست، بلکه فرایندی مستمر از استعمار و پاک‌سازی قومی است که پیامدهای آن تا امروز نیز در زندگی فلسطینیان جریان دارد. به بیان دیگر، این کتاب نشان می‌دهد که چگونه رنج و مقاومت برخاسته از نکبت، جزئی از هویت معاصر فلسطینی شده است و حفظ حافظه‌ی جمعی در برابر تلاش نظام‌مند برای زدودن آن، خود شکلی از مبارزه است.

از حیث رویکرد، «تاریخ شفاهی نکبت فلسطین» ترکیبی از پژوهش دانشگاهی و روایت‌های عینی مردمی است. کتاب به صورت یک مجموعه‌ی مقالات و روایت‌ها تدوین شده و هر فصل به جنبه‌ی متفاوتی از تجربه‌ی نکبت می‌پردازد. این اثر هم به تبیین نظری مفهوم نکبت و لزوم بازپس‌گیری روایت تاریخی توسط خود فلسطینیان می‌پردازد، هم خاطرات زیسته‌ی نسل‌های مختلف (از سال ۱۹۴۸ تا امروز) را ثبت می‌کند. تمرکز ویژه‌ی کتاب بر بازتاب صدای زنان، خانواده‌ها و جوامع محلی است که در روایت‌های رسمی کمتر شنیده شده‌اند. بدین ترتیب، کتاب مجموعه‌ای میان‌رشته‌ای در تقاطع تاریخ، مطالعات حافظه، مردم‌شناسی و مطالعات زنان محسوب می‌شود و چشم‌اندازی نو برای پژوهش‌های آتی در زمینه‌ی مطالعات نکبت ارائه می‌دهد.

ساختار و محتوای کتاب

این کتاب شامل یک مقدمه و پنج بخش موضوعی است که هر بخش به بُعدی از تاریخ نکبت و حافظه‌ی فلسطینی می‌پردازد. در مقدمه، نهله عبدوه و نور مصالحة به طرح چارچوب نظری و اهمیت تاریخ شفاهی در بازنمایی نکبت پرداخته و بر این باور تأکید می‌کنند که روایت نکبت باید توسط خود فلسطینیان و به زبان تجربه‌ی زیسته‌ی آنان بازگو شود.

1. بخش اول: نظریه‌پردازی نکبت و تاریخ شفاهی – این بخش شامل دو فصل نظری است. در فصل نخست، نور مصالحة با رویکردی انتقادی به روش‌شناسی استعمارزدایی، به اهمیت بازپس‌گیری حافظه‌ی تاریخی توسط فلسطینیان می‌پردازد. او استدلال می‌کند که تاریخ‌نگاری سنتی، روایت قدرت‌های استعمارگر را بازتاب داده و طردشدگان را از تاریخ رسمی حذف کرده است؛ بنابراین باید با تکیه بر خاطرات شفاهی مردم، روایت تاریخی را از چنگ استعمار بیرون کشید. فصل دوم که به قلم نهله عبدوه است، از منظر فمینیسم و استعمار اسکان‌گزین به موضوع می‌نگرد. عبدوه نشان می‌دهد که تجربه‌ی نکبت برای زنان فلسطینی چگونه بوده و چگونه فقدان سرزمین و آوارگی اجباری، شکلی از خشونت حداکثری علیه مردمان بومی بوده است. وی بر نقش زنان در حفظ فرهنگ و خاطرات جمعی پس از نکبت تأکید می‌کند و تاریخ شفاهی را ابزاری برای بازنمایی این جنبه‌های نادیده‌ گرفته‌شده می‌داند.
2. بخش دوم: تجسد نکبت – پیوند دانش و تجربه – محور این بخش بررسی تأثیر نکبت بر جسم و احساس انسان و نقش تجربه‌های حسی در حافظه‌ی تاریخی است. فصل سوم (به قلم دایانا آلن) بر این پرسش متمرکز است که بدن انسان چه چیزهایی را از گذشته به یاد می‌آورد. آلن با تحلیل خاطرات شفاهی نشان می‌دهد که احساساتی همچون بوها، صداها و تصاویر ذهنی از روستاهای ازدست‌رفته چگونه در حافظه‌ی بازماندگان نکبت زنده مانده و روایت تاریخی آن‌ها را شکل می‌دهد. او استدلال می‌کند که این تجربه‌های حسی و بدنی می‌توانند به‌عنوان شاهدی در برابر روایت رسمی تاریخ عمل کنند. فصل چهارم (نوشته‌ی لِنا جَیّوسی) به مفهوم عواطف و مقاومت طی دوران نکبت می‌پردازد. جَیّوسی با طرح ایده‌ی «بازگشت‌های کوچک» توضیح می‌دهد که فلسطینیان آواره چگونه سعی می‌کردند به انحاء مختلف خود را به سرزمینشان نزدیک نگه دارند؛ از بازگشت‌های پنهانی به روستاهایشان گرفته تا حفظ آداب و رسوم گذشته. این فصل نشان می‌دهد که پیوند عاطفی با سرزمین و امید به بازگشت، چگونه به صورت نوعی مقاومت روزمره در میان آوارگان تبلور یافت.
3. بخش سوم: روایت زنان؛ آرشیو نکبت در صدای زنان فلسطینی – در این بخش سه فصل گردآوری شده که همگی بر تجربه‌ها و خاطرات زنان فلسطینی تمرکز دارند، به‌ویژه زنانی که زندگی‌شان با آوارگی و اردوگاه‌های پناهندگان گره خورده است. فصل پنجم (تألیف رزماری صایغ، پژوهشگر نام‌آشنای تاریخ شفاهی فلسطین) به سکوت‌ها و ناگفته‌های نکبت می‌پردازد. صایغ تحلیل می‌کند که چگونه سال‌ها روایت نکبت در فضای عمومی به حاشیه رانده شد و حافظه‌ی جمعی فلسطینیان سرکوب گشت؛ اما تلاش‌های تاریخ شفاهی توانسته است این سکوت تحمیلی را بشکند. وی به چالش‌های مستندسازی خاطرات بازماندگان – از جمله سالخوردگان و زنان کم‌سواد – اشاره می‌کند و روش‌هایی را برای غلبه بر این موانع برمی‌شمارد. فصل ششم (نوشته‌ی لورا خوری) مطالعه‌ی موردی اردوگاه آوارگان شعفاط در نزدیکی قدس را ارائه می‌کند. خوری روایت زنان این اردوگاه را از نکبت بازگو می‌کند؛ زنانی که خاطرات آوارگی نسل والدینشان در ۱۹۴۸ را به یاد دارند و هم‌زمان تجربه‌های جدیدتری از ستم و آوارگی را در سال‌های بعد از آن از سر گذرانده‌اند. این فصل نشان می‌دهد که چگونه زنان شعفاط ضمن حفظ خاطره‌ی نکبت اول، آن را با مصائب جاری خود پیوند می‌زنند و از مفهومی به‌نام «نکبت جدید» سخن می‌گویند. در فصل هفتم، فیحاء عبدالهادی به بازنمایی جنسیتی تاریخ شفاهی می‌پردازد و بررسی می‌کند که زنان فلسطینی چگونه داستان‌های کوچ اجباری و رنج‌های خود را روایت کرده‌اند. او به ظرافت‌های بیان زنانه در حافظه‌ی تاریخی اشاره کرده و نقش زنان را در نگهبانی از خاطرات جمعی خانواده‌ها پس از فجایع، پررنگ می‌سازد.
4. بخش چهارم: نکبت و فلسطینیانِ ۴۸ – این بخش به روایت‌های فلسطینیانی اختصاص دارد که پس از ۱۹۴۸ در سرزمین‌های اشغالی (اسرائیل کنونی) باقی ماندند و با واقعیت زندگی به عنوان اقلیت تحت حاکمیت دولت جدید مواجه شدند. فصل هشتم (به قلم هِمَّت زوبی) به سرگذشت فلسطینیان شهر حیفا می‌پردازد؛ شهری که پیش از نکبت یکی از مراکز فرهنگی فلسطین بود و پس از ۱۹۴۸ تحت کنترل اسرائیل درآمد. زوبی روایت می‌کند که بازماندگان فلسطینی در حیفا چگونه برای بقا در وطنِ اشغال‌شده‌ی خود مبارزه کردند؛ از تحمل تبعیض‌های روزمره گرفته تا تلاش برای حفظ هویت عربی خود در شهری که هویت آن دگرگون شده بود. فصل نهم، نوشته‌ی اَمینه قبلاوی نصرالله، درباره‌ی روستای نابودشده‌ی صفوریّه است. صفوریّه که یکی از روستاهای پرجمعیت اطراف ناصره بود، در جریان نکبت تخلیه و ویران شد. این فصل با عنوان «تراژدی مستمر صفوریّه» شرح می‌دهد که چگونه بازماندگان این روستا در تبعید اجباری خود خاطره‌ی وطن را زنده نگه داشتند و به‌رغم گذشت دهه‌ها، اندوه و حق‌خواهی‌شان پایان نیافته است. فصل دهم (به قلم هشام زریق) به داستان روستای عیلابون در منطقه‌ی جلیل اختصاص دارد؛ روستایی که در ۱۹۴۸ صحنه‌ی کشتار ده‌ها نفر از اهالی‌اش بود. زریق سرگذشت فرزندان و نسل‌های بعدی عیلابون را بازگو می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه زخم‌های نکبت در خاطره‌ی جمعی یک جامعه‌ی کوچک باقی می‌ماند و از پدران به فرزندان منتقل می‌شود. فصل یازدهم (نوشته‌ی صفا ابو‌ربیعه) نگاهی متفاوت به نکبت دارد و به سراغ جامعه‌ی بدویان فلسطینی در صحرای نقب می‌رود. ابو‌ربیعه بر تجربه‌ی زنان بَدوی متمرکز است؛ زنانی که در دل صحرا و در متن یک زندگی شبانی، ناگهان با واقعیت نکبت و از دست دادن سرزمین مواجه شدند. این فصل نشان می‌دهد که چگونه زنان بدوی از طریق تربیت فرزندانشان بر پایه‌ی دلبستگی به زمین‌های پدری و تأکید بر هویت سرزمینی، به مقاومت در برابر طرح‌های اشغالگر برای اسکان اجباری و محو هویتشان برخاستند.
5. بخش پنجم: روایت‌های نکبت از نوار غزه و شَتات – آخرین بخش کتاب به خاطرات نکبت در میان فلسطینیان آواره در غزه و دیاسپورا اختصاص دارد. این بخش سه فصل دارد که هر یک بر منطقه یا بُعدی از این پراکندگی تمرکز می‌کند. فصل دوازدهم (از مونا الفرا) با عنوان معنادار «جوانان فراموش نمی‌کنند» به نقش حافظه‌ی تاریخی در میان نسل‌های پس از نکبت می‌پردازد. الفرا نشان می‌دهد که فرزندان و نوه‌های آوارگان اولیه – چه در اردوگاه‌های غزه و چه در کشورهای دیگر – چگونه همچنان داستان نکبت را از پدران و مادران خود می‌شنوند و به یاد دارند. این خاطرات برای نسل جوان به منزله‌ی سوختی برای پایداری هویتشان عمل می‌کند و پیوند آن‌ها را با سرزمین مادری که هرگز ندیده‌اند حفظ می‌نماید. فصل سیزدهم (نوشته‌ی ملاکه محمد شویخ) بر روایت‌های آوارگی در نوار غزه متمرکز است. نویسنده با گردآوری تاریخ شفاهی خانواده‌هایی که در ۱۹۴۸ به غزه پناه بردند، تصویری زنده از حافظه‌ی جمعی در این باریکه‌ی محصور ارائه می‌دهد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه مردم غزه، علی‌رغم دهه‌ها محاصره و جنگ، خاطره‌ی ده‌ها روستای از دست‌رفته را در فرهنگ و زندگی روزمره‌ی خود زنده نگه داشته‌اند؛ از نام محله‌ها و لهجه‌ی گفتار تا قصه‌هایی که شبانگاه برای کودکان نقل می‌شود. سرانجام فصل چهاردهم (به قلم چَندنی دسای) به بازنمایی روایت نکبت در تبعید و مقاومت فرهنگی می‌پردازد. دسای مفهوم «محاصره‌ی فرهنگی» را مطرح می‌کند و نشان می‌دهد فلسطینیان مهاجر چگونه از ابزارهای هنری و روایت شفاهی برای شکستن این محاصره بهره می‌گیرند. او نمونه‌هایی از تئاتر، شعر و هنرهای دیگر را بررسی می‌کند که توسط فلسطینیان در اروپا و آمریکا خلق شده و همگی در خدمت بازگو کردن رنج نکبت و حق بازگشت است. این فصل بر اهمیت روایت‌گری به زبان هنر تأکید دارد و نتیجه می‌گیرد که حافظه‌ی نکبت نه‌تنها در دل اردوگاه‌های پناهجویان، که در هر جای دنیا که فلسطینیان حضور دارند، به صورت سرمایه‌ای برای مبارزه با فراموشی و انکار به‌کار گرفته می‌شود.

در مجموع، «تاریخ شفاهی نکبت فلسطین» یک اثر کم‌نظیر و ارزشمند در زمینه‌ی تاریخ‌نگاری فلسطین و مطالعات حافظه به‌شمار می‌رود. این کتاب به لطف گردآوری مجموعه‌ای غنی از خاطرات و پژوهش‌های تحلیلی، تصویری انسانی و ژرف از گذشته‌ای ارائه می‌کند که روایت رسمی آن را به حاشیه رانده است. انتشار این اثر با استقبال گسترده در محافل دانشگاهی و رسانه‌ای روبه‌رو شد. نشریه‌ی Journal of Palestine Studies (مطالعات فلسطین) آن را مجموعه‌ای پیشگام درباره‌ی نکبت توصیف کرده که مطالعه‌ی آن برای هر علاقمند به تاریخ فلسطین و تاریخ شفاهی ضروری است. همچنین صاحب‌نظران شناخته‌شده‌ای همچون ایلان پاپه (تاریخ‌نگار اسراییلی منتقد صهیونیسم) و اهداف سُویف (رمان‌نویس و فعال مصری) به تحسین کتاب پرداخته‌اند. به عقیده‌ی پاپه، این مجموعه «گنجینه‌ای چشمگیر و سهمی بسیار مهم در تاریخ شفاهی نکبت» است. سُویف نیز آن را نمونه‌ی درخشانی از پیوند پژوهش دانشگاهی با کنشگری فرهنگی می‌داند که تاریخ را در خدمت عدالت روایت می‌کند. به بیان دیگر، کتاب حاضر صرفاً گردآوری خاطرات گذشته نیست، بلکه نمادی از تداوم مقاومت فلسطینیان برای حفظ هویت و حافظه‌ی تاریخی خویش در برابر نیروهای استعمار و فراموشی است.

هم‌رسانی

---

مطالب مرتبط