آقا بزرگ به‌روایت ایرانیکا
ترجمه‌ی اختاصی مدخل آقا بزرگ تهرانی در دایره‌المعارف ایرانیکا
آنچه در پی می‌آید ترجمه‌ی اختصاصی مدخل مربوط به آقا بزرگ تهرانی از دایره‌المعارف ایرانیکا، نوشته‌ی حامد الگار است.
****
آقابزرگ تهرانی، شیخ محمدمحسن (1389-1293/ 1970-1876) محقق و کتاب‌شناس شیعه بود. او در یازده ربیع‌الاول 1293، شش آوریل 1876 در خانواده‌ای بازرگان در تهران که دارای علایق مذهبیِ قدرتمندی بودند به‌دنیا آمد. پدر او، حاج‌علی، به شکلی فعال در [نهضت] تحریم تنباکو در 1308/1891 شرکت کرد و بعدتر، کتابی درباره‌ی تاریخ این جنبش به نگارش درآورد. آقابزرگ تحصیلاتِ اولیه‌ی خود را نزد معلمانِ خصوصی در تهران گذراند و در سال 1897/1315 به عتبات رفت (1313/1895 در [کتاب] راهنمای کتاب، ص525.)؛ جایی تا پایان عمر در آن‌جا بود، البته به‌استثنای چهار بازدیدِ کوتاه از ایران، و دو سفر کوتاه به سوریه، مصر و حجاز. آخوند ملامحمدکاظم خراسانی، سید محمدکاظم یزدی، شیخ‌الشریعه‌ی اصفهانی و حاج میرزا حسین نوری از جمله استادانِ او در نجف بودند. در میان اینان، او مشخصاً به نخستین نفر نزدیک بود و به‌مثابه‌ی کاتب او، و کمک‌کارش در نگارش کتابِ عمده‌اش درباره‌ی فقه، یعنی الکفایة کار می‌کرد. با درگذشتِ خراسانی در 1329/1911، او نجف را به‌سوی سامرا ترک کرد تا در حلقه‌ی [درس] میرزا محمدتقی شیرازی شرکت کند. او تا سال 1354/1935 در آن‌جا ماند و پس از آن به نجف، جایی که باقی عمرش را در آن گذراند، بازگشت.
او در زمان اقامت‌اش در سامرا، طرح یک بررسیِ جامعِ کتاب‌شناختی از تمامِ طبقاتِ متون تولیدشده توسط نویسندگانِ شیعی را مطرح و شروع به اجرای آن کرد. قصد اصلیِ او رد دیدگاه ادیبِ مسیحیِ عرب، جرجی زیدان بود که مساهمتِ شیعیان در آثار ادبی عربی را کوچک جلوه می‌داد. با این‌حال، بررسی‌ای که آقابزرگ در الذریعة الی تصانیف الشیعة صورت داده بسیار فراتر از این هدف جدلی رفت و بدل به دست‌آورد اصلیِ کاری او، و مساهمتی عمده در دانشوری اسلامی گردید. در الذریعة، عناوین تمامی کتاب‌های نوشته‌شده توسط نویسندگان شیعه به ترتیبِ حروف الفبا، همراه با ذکر مختصری از تألیف و محتوا، و هم‌چنین مکان و تاریخ انتشار -در مورد آثار چاپی- و مکان -در مورد نسخه‌های خطی- ذکر شده است. آقابزرگ در سال 1935/1354 به نجف بازگشت و یک چاپ‌خانه (مطبعة السعادة) را برای چاپ نخستین جلد از الذریعة تأسیس کرد، اما به زودی ناچار به فروشِ آن گردید. (نک: راهنمای کتاب، ص526.) سپس مقدمات دیگری برای چاپ جلد دوم و سوم [کتاب] در نجف فراهم آمد، هرچند تمامی مجلدات بعدی -به‌استثنای جلد سیزدهم و چهاردهم- در تهران منتشر شدند. تا به‌امروز، بیست و دو جلد [از این کتاب] منتشر شده است، و هفت جلد دیگر در حال انتشارند. (برای مشخصات کتاب‌شناختیِ کامل درباره‌ی الذریعة، نک: حکیمی، ص45-543.)
آقابزرگ هم‌چنین به عنوانِ کتابِ همراهِ الذریعة، یک فرهنگ‌نامه‌ی کتاب‌شناختی از دانشورانِ شیعه تهیه کرد. عنوان کلی این فرهنگ‌نامه، طبقات أعلام الشیعة بود، اما هر بخش، که به دانشورانی از قرن‌های گوناگون اختصاص داشت نیز عنوانی مجزا داشت. تاکنون، سه بخش [از این کتاب] منتشر شده است: نوابغ الرواة فی رابعة المآت (بیروت، 1970/1390) که به محدثان شیعه در قرن چهارمِ هجری می‌پردازد؛ الکرام البررة فی القرن الثالث بعد العشرة (نجف، 77-1374 / 57-1954) که به دانشوران قرن سیزدهم پرداخته است، و نقباء البشر فی القرن الرابع عشر (نجف، 88-1373 / 68-1953) که درباره‌ی دانشورانِ قرن چهاردهم است. (حکیمی، ص51-549.)
علاوه بر این آثار چند جلدی، آقابزرگ تعدادی کتابِ کم‌حجم نوشت؛ از جمله مروری بر حدود ششصد نفر از سیره‌نویسانِ محدثان شیعه، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال (تهران، 1337/1958)، یک شرح‌حال از میرزا حسن شیرازی، هدیة الرازی الی الإمام المجدد الشیرازی (نجف، 1392/1972 - [به] فارسی: میرزای شیرازی، تهران، 1362/1983)، یک اثر جدلی علیه مفهومِ سنّی اجتهاد، توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الإجتهاد (منتشرنشده)، دفاعیه‌ای از یک‌پارچگیِ قرآن، النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (منتشرنشده)، و یک شرح‌حال کوتاه از شیخ ابوجعفر طوسی (زندگانیِ شیخ طوسی، تهران، 1360/1981).
اثرگذاریِ آقابزرگِ طهرانی به تحسینی که چند دهه دانشوریِ او برانگیخت محدود نمی‌شود. او اجازات (مجوزهای نقل [حدیث]) فراوانی با دانشورانِ [علم] حدیث -در میان شیعیان و اهل سنت- رد و بدل کرد، کسانی که او در سفرهایش با آنان ملاقات کرده بود، [و این،] عملی بود که او با انجامِ آن، آگاهانه در پی احیای آن برای رشد دانشوریِ اسلامی گام برداشت. هم‌چنین، او به دلیلِ تقوا و زهدش بسیار مورد توجه بود: او به شکلی منظم در چند مسجد در نجف به امامت جماعت می‌پرداخت، و یک بار در هفته از نجف تا کوفه، برای زیارت محل شهادتِ علی‌بن‌ابی‌طالب [ع] پیاده می‌رفت.
آقا بزرگ تهرانی
هم‌رسانی
مطالب مرتبط
جدیدترین مطالب
15 دی‌ماه در گذر تاریخ
پربازدیدها
پرونده ویژه
شبکه‌های اجتماعی
نظر شما