«ابوالمساجد»

ماجرای بنای مسجد اعظم در خاطرات مرحوم حسین لرزاده

5 آذر 1404

اشاره.

آنچه در پی می‌آید بخشی از خاطرات مرحوم حسین لرزاده، معمار مسجد اعظم است که در کتاب ماجرای معماری سنتی ایران در خاطرات استاد حسین لرزاده، به‌کوشش حسین مفید، مهناز رئیس‌زاده منتشر شده است.

"در سال 1371، 1372 قمری از طرف حضرت آقای بروجردی برای ساختن مسجدی در جوار حرم مطهر حضرت معصومه [س] شروع به مقدمات و تهیه زمین کردند. آقای بروجردی نماز بر روی قبرستان را کراهت داشتند و بیشتر اوقات در مسجد جوار خانه خود نماز می‌خواندند. حقیر هم از قدیم به طراحی مساجد شهرت داشتم. روزی به حاج‌آقا رضا طرخانی فرموده بودند که نظر دارم در قم مسجد بزرگی برای نماز و امور اجتماعی مردم بنا شود. جمعیت روزبه‌روز بیشتر می‌شود و مردم احتیاج دارند. بنده و حاج‌آقا رضا شرفیاب شدیم. معظم‌له فرمودند که حاج طرخانی قول داده در این امر خیر شرکت نمایند و اموری مالی را به هر طریق اداره نمایند. آیا شما هم قسمتِ فنی را قبول می‌نمایید؟ به عرض رساندم افتخار این خدمت باعث سرافرازی خواهد بود و اضافه کردند که کسان زیادی آمده‌اند که عهده‌دار این کار شوند که از این سوال کردم شما تاکنون مسجدی هم ساخته‌اید؟ گفتند خیر. به آن‌ها گفته شد از آن کسی که برای این کار دعوت شده تاکتنون چندین مسجد ساخته شده و حاجتی به تحقیق نیست.

در حضورشان عرض کردم که مسجد حتماً باید مشرف به حرم باشد و الا مورد استفاده واقع نمیشود. فرمودند صحیح است. از آن روز با اختیار شروع به نقشه‌برداری از اراضی مسجد شد و طرح فعلی به عرض رسید و استهلاک انحراف قبله نیز لحاظ گردید و شروع به کار نمودیم. مرتباً هفته‌ای یک بار به خدمت ایشان می‌رسیدم و پس از درکِ فیض و دستوراتِ احتمالی آن حضرت، به سر کار خود می‌رفتم و در موقع زیارت حرم مطهر از بی‌بی معصومه [س] مدد می‌گرفتم که از عهده‌ی این کار برآیم. هرکس می‌رسید می‌خواست در کارها دخالت کند. به آنها می‌گفتم: تا کف مسجد را به سطح حرم برسانم دست‌بردار نیستم، چون این بنای عظیم را روی خاک نمی‌توان پیاده کرد. بالاخره موفق شدم پی‌ها را در جای سخت قرار داده تا کف مورد نظر قرار گیرد. اموری فنی را نمی‌نویسم، جز اهل فن کسی سردرنمی‌آورد. فقط چند مورد که درک می‌شود را یادآوری می‌نمایم.

اول اینکه ستون‌های شبستان به پای قوس‌ها رسیده بود که احضار فرمودند و گفتند می‌خواهی چه کنی؟ به عرض رساندم که اینجا پای دور است. پنجاه چشمه عرقچین بالا خواهد آمد. امر کردند که مسطح بپوشان چون قم گرم است و مردم شب‌ها می‌خواهند بر روی بام نماز بخوانند. ناچار چهار متر از کار کاسته شد که از بالا معلوم است، فقط طرف حرم و عرقچین پشت حرم را بالا آوردیم و باقی را اطاعت امر نمودیم و مسطح کار کردیم.

دیگر اینکه روزی فرمودند که یک ساعت به مسجد اهدا شده جایی نصب شود که از چهار طرف دیده شود. این کار را انجام داده و طوری قرار دادیم که از مدرسه فیضیه و خیابان تهران و پل قدیم و داخل مسجد یعنی از چهار جهت وسط قرار گرفته شد و دید داشت. همچنین ایوانی از ما خواسته شد که مقابل خیابان موزه باشد که چنانچه کسی مستعجل باشد بتواند نماز بخواند و برود. برای ماشین‌خانه شوفاژ و انبار هم جایی درنظر گرفته شد. فقط فضای سبز طرف خیابان هنوز کامل نیست. پس از تزئینات زیر گنبد و مقرنس ایوان جنوبی، طرح مقرنس ایوان شرقی و غربی داده شد تا در محل نگهداری شود و در صورت لزوم به‌وسیله استادان فن اجرا شود. اما طرحی برخلاف اصول ساخته اند که انسان متعجب می‌شود. حیف که این‌طور شد. استادانی که در مسجد اعظم کار کرده‌اند به شرح زیر می‌باشند: استاد یدالله قمی، حاج معمار قمی، عبدالحسین قمی، استاد حسن قمی، میرزا حسین قمی، کاشی‌تراش حسین برهانی اصفهانی، طراح کاشی مهدی برهانی، خطاط احمد اخویان که متعهد شده بود تمام خطوط قرآنی مربوط به مسجد را رایگان بنویسد. در و پنجره مشایخی و عسکری، قالب‌ساز بتون و نجاز قالب‌ساز محمدخان و سیمان‌کار استاد رجب و ...

جزئیات مسجد اعظم قابل رویت نیست. روزی مهندس عرب به اتفاق سید مهدی آل‌طعمه برای دیدن مسجد اعظم به قم آمدند و ضمن بالا و پایین رفتن از گلدسته‌]ای مسجد به آقای آل طعمه می‌گویند از این به بعد به آقای لرزاده نگویید استاد لرزاده، بگویید «ابوالمساجد». انسان مبهوت می‌شود که چه کرده است!

شرح ساختمان مسجد اعظم قم را نمی‌توان به راحتی به رشته تحریر درآورد زیرا بیشتر نکات فنی است و قابل ادراک نمی‌باشد. می‌باید این مجموعه بزرگ را از نزدیک دید و در حین دیدن توضیح داده شود. هرکس می‌تواند غیر از ایوان‌های شرقی و غربی را که دیگری به خلاف انجام داده است، بقیه را ملاحظه کند. پس از ساختمان ایوان جنوبی حضرت آیت‌الله بروجردی فرمودند طرح ایوان‌های شرقی و غربی را در آرشیو نگاهداری کنید تا هرکس بخواهد مراجعه کند. آنچه لازم است یادآور شوم این است که زمین هم‌کفِ رودخانه بود و تا سطح صحن در حدود چهار متر بالا آورده شد."