روایت جنگ ویتنام از دل روستاها، سنگرها و خیابان‌ها

دربارهٔ نویسنده

جاناتان نیل (Jonathan Neale) نویسنده و کنشگر اجتماعی آمریکایی‌تبار است که بیشتر عمر حرفه‌ای خود را در انگلستان گذرانده است. او دارای مدرک دکترای انسان‌شناسی از دانشگاه وارویک است و در حوزه‌های گوناگون از تدریس دانشگاهی تا فعالیت سندیکایی و روزنامه‌نگاری تجربی کار کرده است. نیل در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ از فعالان جنبش حقوق مدنی و مخالف جنگ ویتنام در ایالات متحده بود؛ پیشینه‌ای که به طور محسوسی نگرش او را در تالیف کتاب‌های تاریخی‌اش شکل داده است. وی پیش از نگارش این کتاب، پژوهشی مفصل دربارهٔ جنگ ویتنام را با عنوان The American War: Vietnam 1960–1975 (منتشر شده در ۲۰۰۱ در لندن) منتشر کرده بود که نسخهٔ بازبینی‌شده و تکمیل‌شدهٔ همان اثر، بعدها در قالب کتاب «تاریخ مردمی جنگ ویتنام» توسط انتشارات نیو پرس عرضه شد. او در آثار متنوع خود نیز همواره با نگاهی انتقادی به ساختارهای قدرت و تأکید بر روایت مردم عادی به سراغ موضوعات مختلف تاریخی رفته است.

یکی از تمایزات اصلی این کتاب، توجه ویژه به نقش جنبش‌های مردمی و مخالفت از درون ارتش آمریکا است. نیل با جزئیاتی تکان‌دهنده به مخالفت فزایندهٔ سربازان آمریکایی با ادامهٔ جنگ می‌پردازد: از خودداری گستردهٔ نیروها از اجرای دستورات در جبهه گرفته تا موارد متعدد «فرَگینگ» (حملهٔ عمدی سربازان به فرماندهان خود با نارنجک) در سال‌های پایانی جنگ. او این «شورش در ارتش آمریکا» را در کنار جنبش ضدجنگ در داخل ایالات متحده و مقاومت جانانهٔ ویتنامی‌ها، سه ضلع اصلی شکست دادن ماشین جنگی آمریکا می‌شمارد.

دربارهٔ کتاب

«تاریخ مردمی جنگ ویتنام» روایتی متفاوت از جنگ ویتنام به‌دست می‌دهد که نه از دید فرماندهان نظامی یا سیاست‌مداران، بلکه از منظر مردم عادی درگیر در جنگ روایت شده است. این کتاب در سال ۲۰۰۳ به‌عنوان بخشی از مجموعهٔ «تاریخ مردم» انتشارات نیو پرس (با نظارت تاریخ‌نگار شهیر، هوارد زین) منتشر گردید. همان‌گونه که از عنوان کتاب برمی‌آید، نیل می‌کوشد تاریخ جنگ ویتنام را از پایین به بالا بررسی کند؛ یعنی بر نقش و تجربهٔ کسانی تمرکز دارد که مستقیم یا غیرمستقیم با این جنگ مخالفت کردند یا از آن متاثر شدند.

نیل در مقدمهٔ کتاب تصریح می‌کند که جنگ ویتنام را «جنگ آمریکا» می‌نامد (اصطلاحی که خود ویتنامی‌ها برای این نبرد به کار می‌برند) و معتقد است که این جنگ در اساس نه صرفاً نزاعی ایدئولوژیک میان کمونیسم و سرمایه‌داری، بلکه خیزشی از دل توده‌های تحت‌ستم بود. او تاریخ را از روستاهای ویتنام و میان طبقات فرودست آغاز می‌کند و نشان می‌دهد چگونه نزاع بر سر زمین و معیشت دهقانان به موتور محرکهٔ مقاومت ملی در برابر اشغالگران خارجی بدل شد. به اعتقاد نیل، حمایت گستردهٔ دهقانان ویتنامی از جنبش مقاومت (ویت‌کنگ) و نقش کلیدی آنان در تضعیف رژیم تحت حمایت آمریکا در سایگون از عوامل تعیین‌کننده در سرنوشت جنگ بود. از سوی دیگر، نویسنده تاکید می‌کند که مداخلهٔ دولت آمریکا در ویتنام صرفاً برای جلوگیری از گسترش کمونیسم در جنوب شرق آسیا نبود؛ رهبران واشنگتن نگران بودند پیروزی یک جنبش کمونیستی در ویتنام، الهام‌بخش حرکت‌های آزادی‌بخش در دیگر کشورها شود و حتی در داخل آمریکا نیز روحیهٔ ضدامپراتوری و رادیکال را تقویت کند. نیل سیاست ضدکمونیسم رسمی آمریکا در آن دوران را دارای سه کارکرد مرتبط می‌داند: توجیهی برای رقابت جنگ سرد با شوروی و نمایش هژمونی واشنگتن در جهان، بهانه‌ای برای حمایت از طبقات حاکم در کشورهای در حال توسعه در برابر خیزش‌های مردمی، و ابزاری برای سرکوب نیروهای چپ و اتحادیه‌های کارگری در داخل ایالات متحده. از این رهگذر، کتاب توضیح می‌دهد که تصمیم ایالات متحده به اعزام نیروی نظامی به ویتنام واکنشی پیش‌دستانه به تهدیدهایی بود که یک پیروزی کمونیستی در آن کشور می‌توانست متوجه موقعیت طبقهٔ حاکمهٔ آمریکا در عرصهٔ جهانی و داخلی کند.

یکی از تمایزات اصلی این کتاب، توجه ویژه به نقش جنبش‌های مردمی و مخالفت از درون ارتش آمریکا است. نیل با جزئیاتی تکان‌دهنده به مخالفت فزایندهٔ سربازان آمریکایی با ادامهٔ جنگ می‌پردازد: از خودداری گستردهٔ نیروها از اجرای دستورات در جبهه گرفته تا موارد متعدد «فرَگینگ» (حملهٔ عمدی سربازان به فرماندهان خود با نارنجک) در سال‌های پایانی جنگ. او این «شورش در ارتش آمریکا» را در کنار جنبش ضدجنگ در داخل ایالات متحده و مقاومت جانانهٔ ویتنامی‌ها، سه ضلع اصلی شکست دادن ماشین جنگی آمریکا می‌شمارد. روایت نیل سرشار از نقل‌قول‌ها و خاطرات دست‌اول از سربازان و شهروندانی است که در میدان‌های نبرد یا تظاهرات ضدجنگ حضور داشته‌اند. این رویکرد، به کتاب حال‌وهوایی زنده و ملموس بخشیده و آن را تا حدودی به یک تاریخ شفاهیِ جمعی تبدیل کرده است که در آن صدای فرودستان در متن وقایع طنین‌انداز می‌شود.

ساختار و محتوای کتاب

کتاب حاضر در هشت فصل سامان یافته است که هر فصل به بُعدی از علل، رویدادها یا پیامدهای جنگ ویتنام می‌پردازد:

• فصل اول: به ریشه‌های داخلی مقاومت ویتنامی‌ها می‌پردازد و تشریح می‌کند که چرا مردم ویتنام – به‌ویژه دهقانان فقیر – به پا خاستند. نیل مبارزهٔ طبقاتی در ویتنام جنوبی را میان حکومتی متکی بر ملاکان و سرمایه‌داران از یک سو و دهقانان بی‌زمین و فقیر از سوی دیگر ترسیم می‌کند. این فصل نشان می‌دهد که برای توده‌های ویتنامی، جنگ بیش از آن‌که نبردی ایدئولوژیک باشد، جنگی برای زمین و حق معیشت بود.

• فصل دوم: دلایل ورود ایالات متحده به این جنگ را واکاوی می‌کند. نیل استدلال می‌کند که سران آمریکا مداخله در ویتنام را نه تنها برای جلوگیری از پیروزی کمونیست‌ها در آن کشور، بلکه برای حفظ اقتدار خود در نظام جهانی و نیز جلوگیری از تقویت جنبش‌های رادیکال در داخل آمریکا ضروری می‌دیدند. این فصل به سیاست‌های کلان جنگ سرد و نقش پروپاگاندای ضدکمونیستی در توجیه مداخلهٔ نظامی آمریکا می‌پردازد.

• فصل سوم: به نحوهٔ پیشبرد جنگ از سوی ارتش آمریکا اختصاص دارد. در این بخش توضیح داده می‌شود که فرماندهان آمریکایی با استفادهٔ بی‌سابقه از قدرت آتش و بمباران در مقیاسی عظیم (از جمله به‌کارگیری بمب‌های آتش‌زا و شیمیایی مانند ناپالم و عامل نارنجی) قصد داشتند ارادهٔ مردم ویتنام را درهم بشکنند. نیل توضیح می‌دهد که به دلیل حمایت گستردهٔ مردم از ویت‌کنگ، نیروهای آمریکایی خود را در اقلیت می‌دیدند و راه چیره‌شدن بر این وضعیت را در نابودی هرچه بیشتر نیروی انسانی طرف مقابل جستجو می‌کردند.

• فصل چهارم: بر نیروهای چریک ویتنام (ویت‌کنگ‌ها) متمرکز است. شجاعت، پایداری و فداکاری مبارزان ویتنامی در این فصل به تصویر کشیده می‌شود. نیل شرح می‌دهد که چگونه رزمندگان ویتنامی علیرغم تحمل تلفات سنگین تا سال ۱۹۶۹ توان رزمی خود را حفظ کردند و مهم‌تر آن‌که همچنان از پشتیبانی اکثریت روستاییان برخوردار بودند. این حمایت مردمی بدان معنا بود که هرگاه نیروهای آمریکایی صحنه را ترک کنند، پیروزی نهایی نصیب چریک‌های کمونیست خواهد شد.

• فصل پنجم: به جنبش مخالفت با جنگ در داخل ایالات متحده می‌پردازد. در این فصل خواننده با تاریخچهٔ اعتراضات ضدجنگ در آمریکا – از حرکت‌های دانشجویی میانهٔ دههٔ ۱۹۶۰ تا تظاهرات سراسری اواخر آن دهه – آشنا می‌شود. نیل بیان می‌کند که طبقهٔ حاکم آمریکا تحت فشار این اعتراضات مردمی به تدریج به ضرورت پایان دادن به جنگ پی برد، اما برای حفظ آبرو در صحنهٔ جهانی، به جای پذیرش صریح شکست، کوشید خروجی تدریجی و «آبرومندانه» را در پیش گیرد.

• فصل ششم: به تفصیل به نافرمانی و شورش در ارتش آمریکا می‌پردازد. نیل نشان می‌دهد که چگونه از ۱۹۶۸ به بعد، شمار فزاینده‌ای از سربازان آمریکایی عملاً دست از جنگ کشیدند. مواردی از حملهٔ عمدی به فرماندهان (فرگینگ) و امتناع از انجام مأموریت‌های خطرناک گزارش شده است. تا اوایل دههٔ ۱۹۷۰ بخش عمده‌ای از نیروهای اعزامی یا از جنگیدن سر باز می‌زدند یا توان رزمی خود را از دست داده بودند. این فصل مستند می‌کند که این شورش خاموش سربازان چگونه توان ارتش آمریکا را فلج کرد و نهایتاً یکی از عوامل کلیدی پذیرش آتش‌بس و خروج نیروها در ۱۹۷۳ بود.

• فصل هفتم: به تحولات پس از جنگ در منطقهٔ هندوچین می‌پردازد. نیل نشان می‌دهد که بی‌ثباتی ناشی از جنگ زمینه‌ساز ظهور رژیم خمرهای سرخ در کامبوج شد؛ رژیمی که سپس به نسل‌کشی مردم خود دست زد. در مورد ویتنام نیز، دشواری‌های دولت کمونیستی پس از جنگ – از انزوای بین‌المللی گرفته تا سیاست‌های اقتصادی سخت‌گیرانه علیه دهقانان و کارگران – تشریح می‌شود.

• فصل هشتم: فصل پایانی کتاب به پیامدهای جنگ ویتنام برای ایالات متحده و نظم جهانی اختصاص دارد. نیل توضیح می‌دهد که پس از جنگ، «سندرم ویتنام» باعث شد افکار عمومی آمریکا سال‌ها نسبت به مداخلهٔ نظامی خارجی بدبین باشد و این امر قدرت‌نمایی نظامی ایالات متحده را محدود کرد. همچنین به تلاش محافظه‌کاران برای زدودن خاطرهٔ شکست ویتنام و آماده‌سازی جامعه برای جنگ‌های جدید اشاره می‌شود. کتاب در پایان گذری کوتاه به رویدادهای پس از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ و خیزش موج جهانی مخالفت با جنگ در آغاز قرن بیست‌ویکم دارد.

برای علاقه‌مندان به تاریخ جنگ – و به‌ویژه پژوهشگران تاریخ شفاهی – کتاب نیل نمونه‌ای خواندنی و الهام‌بخش است که نشان می‌دهد داستان جنگ را نمی‌توان تنها در اتاق‌های فرماندهی و کاخ‌های قدرت نوشت، بلکه باید آن را از دل روستاها، سنگرها و خیابان‌ها شنید.

بازخوردها و نقدها

«تاریخ مردمی جنگ ویتنام» از زمان انتشار مورد توجه پژوهشگران تاریخ جنگ و منتقدان اجتماعی قرار گرفته است. این کتاب به خاطر زاویهٔ دید متفاوت و تأکید بر روایت مردم عادی، تحسین بسیاری را برانگیخته است. مورخ برجسته مریلین یانگ (نویسندهٔ جنگ‌های ویتنام ۱۹۴۵–۱۹۹۰) دربارهٔ این اثر می‌گوید: «تفسیر نیل از وقایع، شفاف، جسورانه و با اعتماد به‌نفس است؛ تفسیری رادیکال و خوش‌قلم از جنگ ویتنام». همچنین کریستین جی. اَپی (نویسندهٔ جنگ طبقهٔ کارگر: سربازان آمریکایی و ویتنام) آن را چنین ستوده است: «چیزی خارق‌العاده و نایاب... روایتی سرزنده، روان، غیرمتعارف, موضع‌دار و پردامنه از جنگ آمریکا در ویتنام». حضور نام‌هایی چون هوارد زین در مقام ویراستار مجموعه و چنین ارزیابی‌های مثبتی از سوی تاریخ‌نگاران مشهور، نشان‌دهندهٔ جایگاه ویژهٔ این کتاب در میان آثار مربوط به جنگ ویتنام است.

با این حال، کتاب نیل بی‌حاشیه نیز نبوده است. برای نمونه، گفته شده که لحن کتاب در برخی بخش‌ها ساده‌انگارانه است. با این حال، حتی منتقدان نیز اذعان دارند که پرداختن به نقش جنبش‌های ضدجنگ و سربازان معترض در تاریخ‌نگاری رسمی سال‌ها مغفول مانده بود و اثر نیل از این جهت صدایی متفاوت و ارزشمند به‌شمار می‌آید.

«تاریخ مردمی جنگ ویتنام» به قلم جاناتان نیل را می‌توان یک روایت جامع مردمی از یکی از مهم‌ترین رخدادهای قرن بیستم دانست. این کتاب با تکیه بر اسناد تاریخی و خاطرات دست‌اول، تصویری زنده و انسانی از جنگ ویتنام ترسیم می‌کند که در آن قهرمانان اصلی، مردم معمولی هستند؛ مردمی که مبارزه، مقاومت و حتی سرپیچی‌شان در متن تاریخ تأثیرگذار شد. برای علاقه‌مندان به تاریخ جنگ – و به‌ویژه پژوهشگران تاریخ شفاهی – کتاب نیل نمونه‌ای خواندنی و الهام‌بخش است که نشان می‌دهد داستان جنگ را نمی‌توان تنها در اتاق‌های فرماندهی و کاخ‌های قدرت نوشت، بلکه باید آن را از دل روستاها، سنگرها و خیابان‌ها شنید.