تاریخ شفاهی کامیکازه‌ها

مروری بر کتاب «شکوفه‌هایی در باد: میراث انسانی کامیکازه‌ها».

مطلب حاضر معرفی کتاب "شکوفه‌هایی در باد، میراث انسانی کامیکازه‌ها"، نوشته‌ی ام. جی. شفتال است؛ مشخصات انگلیسی اثر چنین است:

H.G. Sheftal, Blossoms in the Wind: The Human Legacy of Kamikaze

***

"مادری دست‌کم در چهره‌ای که در انظار به خود می‌گرفت، موظف بود شاد و شکرگزار به نظر برسد که امپراتور و کشور چنین راه باشکوهی برای مردن در اختیار پسرش گذاشته‌اند."
— هیدئو سوزوکی، خلبان بازماندهٔ کامیکازه

دربارهٔ نویسنده

مردخای «ام. جی.» شف‌تال (Mordecai G. Sheftall) تاریخ‌پژوه و نویسندهٔ آمریکایی است که از سال ۱۹۸۷ در ژاپن زندگی می‌کند. او دانش‌آموختهٔ علوم سیاسی و روابط بین‌الملل بوده و مدرک دکترای خود را در رشتهٔ تاریخ معاصر ژاپن از دانشگاه واسدا در توکیو اخذ کرده است. شف‌تال استاد تاریخ فرهنگی معاصر ژاپن در دانشگاه شیزوئوکا است و پژوهش‌هایش بر شکل‌گیری هویت ملی ژاپن در دوران مدرن، به‌ویژه تجربهٔ ژاپن در جنگ جهانی دوم و خاطرهٔ جمعی پس از جنگ متمرکز است. تسلط کم‌نظیر او به زبان ژاپنی و آشنایی عمیق با فرهنگ این کشور باعث شده که به یکی از کارشناسان برجستهٔ مباحث مربوط به جنگ و حافظهٔ تاریخی در ژاپن بدل شود. شف‌تال علاوه بر کتاب حاضر، اثر پژوهشی مهم دیگری نیز با عنوان «هیروشیما: واپسین شاهدان» (2024) تألیف کرده است که به خاطرات بازماندگان حملهٔ اتمی می‌پردازد.

دربارهٔ کتاب

«شکوفه‌هایی در باد: میراث انسانی کامیکازه‌ها» نتیجهٔ یک پژوهش میدانی گسترده و بی‌سابقه دربارهٔ کامیکازه‌ها – خلبانان انتحاری ژاپنی در جنگ جهانی دوم – است. شف‌تال در سال‌های پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، به‌عنوان یک مردم‌نگار آمریکایی مسلط به ژاپنی موفق شد اجازهٔ دسترسی بی‌سابقه‌ای به جامعهٔ منزوی بازماندگان واحد‌های کامیکازه نیروی هوایی امپراتوری ژاپن کسب کند. او نخستین پژوهشگر غربی است که توانسته با این مردان رودررو گفتگو کرده و روایت دست‌اول آن‌ها را ثبت کند. حاصل این تلاش کتابی است که روایتی واقع‌گرا و در عین حال تأثیرگذار از زندگی، طرز تلقی و ذهنیت جوانانی ارائه می‌دهد که قرار بود با هواپیماهای مملو از مواد منفجره خود را به ناوهای دشمن بکوبند و در راه دفاع از میهنشان جان ببازند – اما به سرنوشتی دیگر دچار شدند.

این کتاب با بهره‌گیری از تاریخ شفاهی و مصاحبه‌های عمیق، چهرهٔ انسانی و پیچیدهٔ کامیکازه‌ها را ترسیم می‌کند و افسانه‌های رایج دربارهٔ آن‌ها را به چالش می‌کشد. شف‌تال نشان می‌دهد که این جوانان صرفاً متعصبانِ شست‌وشوی مغزی‌شده یا وارثان سنت سامورایی نبودند، بلکه اکثراً پسران وطن‌پرستی بودند که در بحبوحهٔ شکست کشورشان و زیر بار سنگین پروپاگاندای مرگ افتخارآمیز، «منطقی‌ترین» واکنش را انتخاب کردند. بسیاری از این خلبانان که عمدتاً ۱۷ تا ۲۲ سال داشتند، در اواخر جنگ به سپاه حملات ویژه (توکوتای) پیوستند؛ برخی داوطلب با فشار هم‌سن‌وسالان و فرماندهان، و برخی نیز با پایان معافیت‌های تحصیلی، ناگزیر از پیوستن به این مأموریت‌های یک‌طرفه شدند. کتاب تأکید دارد که بر خلاف تصور عمومی، اغلب خلبانان کارآزموده و کهنه‌کار جزء کامیکازه‌ها نبودند، بلکه دو دسته نیروی اصلی تأمین‌کنندهٔ این واحدها، نوجوانان دانش‌آموز مدارس نظامی و دانشجویان نخبهٔ دانشگاهی بودند که جنگ مجالی برای بهره‌بردن از استعدادشان نداد.

شف‌تال در خلال روایت خود به پرسش‌های اساسی نیز می‌پردازد: چه چیز این جوانان را بر آن داشت که به استقبال مرگ بروند؟ در ساعات آخر پیش از پرواز چه در سر داشتند و چگونه وداع کردند؟ خانواده‌ها و دوستانشان چه می‌اندیشیدند؟ پاسخ به این پرسش‌ها از دل داستان‌های واقعی بیرون می‌آید که نویسنده با ظرافت و همدلی روایت کرده است. کتاب آکنده از خاطرات تلخ و شیرین بازماندگان است: از خلبانی چون توشیو یوشیتاکه که هواپیمایش به‌جای اصابت به هدف، به دلیل نقص فنی سقوط کرد و او ناخواسته زنده ماند؛ یا هیدئو سوزوکی که برای هدایت بمب‌های پرندهٔ اوکا آموزش دید اما جنگ پیش از اجرای مأموریتش تمام شد؛ تا توشیهارو کُنادا که داوطلب عملیات با اژدر انسانی کایتِن بود و پس از ژاپن تسلیم‌شده ناچار به کمک در انهدام همان سلاح‌هایی شد که برای استفاده از آن‌ها آموزش دیده بود. همچنین کتاب به سراغ روایت‌های کمتر شنیده‌شده‌ای هم می‌رود: مانند شیگِکو آراکی، تازه‌عروسی که همسر خلبانش را شب پیش از مأموریت وداع گفت و پس از آن در سکوت و قحطی پایان جنگ روزگار گذراند؛ یا گروه دختران نوجوان نادشیکو که در پایگاه هوایی چیران در جزیرهٔ کیوشو به خدمت گرفته شده بودند تا خلبانان کامیکازه را در روزهای پیش از مأموریتشان پشتیبانی و پرستاری کنند. این دختران که نامشان از نوعی گل وحشی لطیف اما مقاوم گرفته شده، هر روز با چشمانی اشک‌بار نظاره‌گر پرواز بی‌بازگشت برادران جوان خود بودند و با وجود دستور اکید به پرهیز از دلبستگی، ناگزیر برای هر گروه جدید دل می‌سوزاندند و پس از غم کوتاه، خود را آمادهٔ دلجویی از گروه بعدی می‌کردند.

«شکوفه‌هایی در باد» از نظر سبک، تلفیقی از دقت پژوهشی و روایت داستانی ارائه می‌کند. نثر کتاب رسمی و مستند است و به اسناد تاریخی، خاطرات مکتوب، نامه‌ها و اشعار برجای‌مانده از زمان جنگ ارجاع می‌دهد؛ در عین حال قلم شف‌تال به‌شکلی گیرا و تصویری صحنه‌های نبرد و گفت‌وگوها را بازسازی می‌کند، به‌گونه‌ای که گاه خواننده احساس می‌کند در حال مطالعهٔ یک رمان تاریخی پرکشش است. این ویژگی سبب شده است که کتاب برای طیف وسیعی از مخاطبان – از پژوهشگران تاریخ نظامی گرفته تا علاقه‌مندان عام – جذاب و قابل‌فهم باشد. مایکل هریس منتقد لس‌آنجلس تایمز نیز در نقد خود اشاره کرده که این اثر با وجود استنادهای مفصل، «به همان پرشوری و سرگرم‌کنندگی یک رمان عامه‌پسند خواندنی است».

این کتاب در سال ۲۰۰۵ توسط انتشارات NAL Caliber منتشر شد و در سال ۲۰۲۳ با ویرایشی جدید از سوی داتون/پنگوئن تجدید چاپ گردید. از بدو انتشار، شکوفه‌هایی در باد با تحسین منتقدان و تاریخ‌نگاران روبرو شد و اکنون یکی از منابع معتبر در مطالعهٔ کامیکازه‌ها به‌شمار می‌رود. پابلیشرز ویکلی در مرور خود این اثر را «افزوده‌ای شاخص به ادبیات مربوط به جنگجویان انتحاری ژاپن» خواند و از توانایی نویسنده در به تصویر کشیدن طیفی گسترده از انسان‌هایی که در پشت این مأموریت‌ها بودند، تمجید کرد. ژاپن تایمز نیز روایت شف‌تال را «نمونهٔ عالی تاریخ‌نگاری روایی» نامید و دسترسی بی‌مانند او به بازماندگان کامیکازه و نزدیکانشان را ستود. کارشناسان برجستهٔ تاریخ جنگ نیز در ستایش کتاب قلم فرسودند؛ از جمله سرهنگ والتر بوین (مدیر پیشین موزهٔ ملی هوافضا در آمریکا) که آن را «بهترین کتابی که تاکنون دربارهٔ فلسفهٔ کامیکازه نگاشته شده» توصیف کرد، و جیمز دی. هورنفیشر (مورخ نامدار نیروی دریایی آمریکا) که پژوهش شف‌تال را اثری ژرف و گیرا دانست که «بافت انسانی نفس‌گیرِ کابوس آخرالزمانی‌ای را که ژاپن امپراتوری در اواخر جنگ جهانی دوم علیه نیروی دریایی آمریکا به راه انداخت، عیان می‌کند».

ساختار و محتوای کتاب

کتاب شکوفه‌هایی در باد از هشت بخش تشکیل شده و هر بخش جنبه‌ای از داستان کامیکازه‌ها را واکاوی می‌کند:

1. «زمان قهرمانان» – به زمینهٔ تاریخی شکل‌گیری واحدهای کامیکازه می‌پردازد. شرح نبرد خلیج لِیت (اکتبر ۱۹۴۴) و آغاز حملات انتحاری، تصمیم جسورانهٔ دریاسالار اونیشی تاکیجیرو در به‌کارگیری این راهکار نومیدانه، و فضای تبلیغاتی ژاپن با شعار «مرگ شرافتمندانه بهتر از تسلیم» از مباحث این بخش است.

2. «همهٔ پسران رؤیای پرواز دارند» – روایتی شخصی از زبان یک خلبان بازمانده ارائه می‌دهد. خاطرات نوجوانی و رؤیای خلبان‌شدن او، آموزش‌ها و هیجان و ترس انتظار برای مأموریت انتحاری، و لحظهٔ دریافت دستور حمله در این بخش به‌طور داستانی بازگو می‌شود و چهرهٔ انسانی یک داوطلب کامیکازه را به تصویر می‌کشد.

3. «بمب هوشمند نهایی» – به آموزش و تجهیز کامیکازه‌ها اختصاص دارد. برنامه‌های ویژهٔ نیروی دریایی برای جذب و تربیت نوجوانان (مانند مدارس یوکارن)، انگیزه‌های میهن‌پرستانهٔ داوطلبان، و معرفی سلاح‌های جدیدی چون هواپیمای راکتی اوکا (ملقب به «آذرخش») در این بخش بررسی می‌شود. نویسنده نشان می‌دهد چگونه فناوری و ایدئولوژی در واپسین ماه‌های جنگ درهم‌آمیختند تا این حملات انتحاری گسترده صورت گیرد.

4. «آلبوم یک سرباز» – مجموعه‌ای از خاطرات و حکایت‌های کوتاه است که وجه انسانی ماجرا را پررنگ می‌کند. از شور و سادگی پسران روستایی داوطلب گرفته تا تردیدها و کشمکش‌های درونی یک خلبان شکاری که به کامیکازه تبدیل شد، در این بخش آمده است. همچنین به نمادهایی چون کمربند هزاردوخت (حرز سنتی که مادران به پسران رزمنده می‌دادند) پرداخته می‌شود تا پیوند عاطفی خانواده‌ها با این «قهرمانان جوان» نشان داده شود.

5. «نادشیکو» – نقش زنان و دختران را در پیرامون واحدهای کامیکازه به تصویر می‌کشد. در این بخش سرگذشت دختران نوجوانی روایت می‌شود که در پایگاه‌های هوایی (مانند پایگاه چیران در کیوشو) به عنوان پرستار و نیروی خدماتی مشغول بودند و هر روز با چشمان اشک‌بار نظاره‌گر پرواز بی‌بازگشت گروهی از خلبانان جوان بودند. این فصل‌ها همبستگی این «خواهران نادشیکو»، غم پنهانشان و تلاش آن‌ها برای حفظ روحیه و استقبال از گروه بعدی خلبانان را به شکلی تأثیرگذار بازگو می‌کند.

6. «عروسک عروس» – به تأثیر مأموریت‌های انتحاری بر خانواده و زندگی خصوصی می‌پردازد. روایت مادران و همسرانی که باید در ظاهر به فدا شدن عزیزانشان افتخار می‌کردند، اما در خلوت سوگوار بودند، بخش مهمی از این فصل‌هاست. همچنین به آیین‌هایی چون هدیه‌دادن عروسک عروس به نوعروسانِ سربازانِ کامیکازه و نیز ماجراهایی از حضور برخی خلبانان در واپسین شب زندگی در محافل گیشاها (جهان موسوم به «گل‌ها و بیدها») اشاره می‌شود. این بخش جنبه‌های کمتر گفته‌شدهٔ زندگی اجتماعی در سایهٔ مأموریت‌های انتحاری را روشن می‌کند.

7. «دکتر هیروشیما» – داستان یکی از بازماندگان متفاوت را شرح می‌دهد: خلبان داوطلبی که زنده ماند و پس از جنگ پزشک شد. او که خود شاهد بمباران اتمی بوده، سال‌ها بعد برای ادای احترام به دوستان شهیدش به زیارت معابد یادبود (از جمله معبد ستاگرایا در توکیو) و گورستان کامیکازه‌ها در چیران می‌رود. این بخش به زیبایی احساسات پیچیدهٔ این بازمانده – از جمله عذاب وجدان و وظیفهٔ زنده نگه‌داشتن خاطرهٔ همرزمان – را منعکس می‌کند.

8. «اهالی اژدر در شامگاه» – به واحد کمتر شناخته‌شدهٔ کایتِن (اژدرهای انسانی) می‌پردازد. با ذکر خاطرات دو تن از داوطلبان این واحد، چگونگی طراحی و اجرای حملات انتحاری زیردریایی علیه ناوهای متفقین تشریح می‌شود. نویسنده دشواری‌ها و خطرات این مأموریت‌های زیرآبی را توصیف کرده و نشان می‌دهد سرنوشت بازماندگان این حملات پس از جنگ چگونه رقم خورد – برخی با افتخار و برخی با احساس شرم از زنده‌ماندن.

«شکوفه‌هایی در باد» با ترکیب ظرافت ادبی و دقت مستند، تجربهٔ زیستهٔ نسل جنگ را پیش روی ما قرار می‌دهد. این کتاب برای علاقه‌مندان تاریخ و پژوهشگران مطالعات جنگ، تصویری دست‌اول از پدیدهٔ کامیکازه فراهم می‌آورد و هم‌زمان خوانندهٔ عمومی را نیز با نثری روان و روایت‌پردازی پرکشش همراه می‌کند. نتیجهٔ کار شف‌تال اثری است که هم به پرسش‌های تاریخی پاسخ می‌گوید و هم تأملاتی انسانی و اخلاقی دربارهٔ مرگ و میهن‌دوستی برمی‌انگیزد.

هم‌رسانی

---

مطالب مرتبط