سکوت سرشار از ناگفته‌هاست
مروری بر کتاب لحظات سکوت: اصالت در جلوه‌های فرهنگی جنگ ایران و عراق
معرفی کتاب «لحظات سکوت: اصالت در جلوه‌های فرهنگی جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰–۱۹۸۸)»
Mohammad Mehdi Khorrami, Shouleh Vatanabadi, Arta Khakpour; Moments of Silence Authenticity in the Cultural Expressions of the Iran-Iraq War, 1980–1988
«سکوت سرشار از ناگفته‌هاست.» – لحظات سکوت
نویسندگان کتاب
کتاب «لحظات سکوت: اصالت در جلوه‌های فرهنگی جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰–۱۹۸۸)» به کوشش سه پژوهشگر برجسته منتشر شده است: محمدمهدی خرّمی، شعله وطن‌آبادی و آرتا خاکپور. هر سه نویسنده از متخصصان حوزه فرهنگ و ادبیات هستند و سابقهٔ طولانی در مطالعهٔ ادبیات و هنر مرتبط با ایران دارند.
دکتر محمدمهدی خرّمی استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه نیویورک (NYU) است. زمینهٔ پژوهشی او ادبیات معاصر فارسی است و تاکنون آثار پژوهشی متعددی منتشر کرده است. از جملهٔ تألیفات او می‌توان به کتاب «ادبیات پنهان‌کاری و داستان معاصر فارسی» (۲۰۱۴) اشاره کرد که به بررسی شگردهای روایی و زیبایی‌شناختی در ادبیات معاصر ایران می‌پردازد. خرّمی همچنین در پروژه‌های مختلفی برای معرفی ادبیات فارسی به جهان مشارکت داشته و بنیان‌گذار انجمن مطالعات ادبیات فارسی در آمریکا است.
دکتر شعله وطن‌آبادی استاد مطالعات فرهنگی و برنامهٔ مطالعات جهانی در دانشگاه نیویورک است و از سال ۱۹۹۱ عضو هیئت علمی این دانشگاه می‌باشد. حوزه‌های تخصصی او شامل مطالعات خاورمیانه، مطالعات ایرانی و ترکی، مطالعات زنان و همچنین ترجمه در بافت‌های میان‌فرهنگی است. وطن‌آبادی در زمینهٔ ادبیات مهاجرت و ترجمهٔ فرهنگی نیز فعالیت کرده است. از فعالیت‌های شاخص او می‌توان به هم‌ویراستاری و ترجمهٔ کتاب «ضیافتی در آینه: داستان‌هایی از زنان معاصر ایران» (۲۰۰۰) اشاره کرد که موفق به کسب جایزه شده است. همچنین او هم‌گردآورندهٔ مجموعه «دریایی دیگر، ساحلی دیگر: داستان‌های فارسی مهاجرت» (۲۰۰۴) بوده است. مقالات علمی متعددی از او در نشریات معتبر دربارهٔ ادبیات تطبیقی و ترجمه فرهنگی منتشر شده است.
آرتا خاکپور پژوهشگر جوان ایرانی‌تبار است که دکترای خود را در رشتهٔ ادبیات مدرن فارسی از دانشگاه نیویورک اخذ کرده است. رسالهٔ دکتری او با عنوان «هر یک در جهان خود: محاکات، داستان مدرنیستی و آوانگارد ایرانی» به نقش مجلات و محافل ادبی در شکل‌گیری داستان مدرن ایران می‌پردازد. خاکپور در مجلاتی چون مطالعات ایرانی و ادبیات خاورمیانه مقاله‌هایی منتشر کرده و در سال ۲۰۱۳ به عنوان مشاور آرشیو در نمایشگاه بین‌المللی «ایران مدرن» همکاری داشته است.
حضور این سه پژوهشگر با تخصص‌های مکمل در کنار هم، به کتاب انسجام علمی و تنوع دیدگاه چشمگیری بخشیده است. ترکیب تجربهٔ دانشگاهی دکتر خرّمی در ادبیات فارسی، دیدگاه میان‌فرهنگی دکتر وطن‌آبادی، و نگاه تازهٔ دکتر خاکپور موجب شده که این مجموعه با دقت علمی بالا و نگاهی چندجانبه تدوین شود. هر یک از ویراستاران سهم مهمی در گردآوری مقالات و انتخاب مطالب کتاب داشته‌اند و نتیجهٔ این همکاری، اثری شده است که در جامعهٔ دانشگاهی و پژوهشی مورد توجه قرار گرفته است.
دربارهٔ کتاب و موضوع آن
جنگ ایران و عراق (۱۳۵۹–۱۳۶۷ / ۱۹۸۰–۱۹۸۸) طولانی‌ترین جنگ متعارف قرن بیستم بود و تأثیری عمیق بر جامعه و فرهنگ هر دو کشور برجای گذاشت. بیش از یک میلیون نفر از نظامیان و غیرنظامیان در این جنگ کشته شدند و میلیون‌ها نفر دیگر آواره یا معلول گشتند. این جنگ نسلی را پدید آورد که نشانه‌های آن را با خود حمل می‌کند؛ از جوانانی که در نوجوانی به شهادت رسیدند تا مجروحانی با اعضای مصنوعی که خاطرهٔ زندهٔ آن سال‌ها هستند.
در این میان، بسیاری از صداها و تجارب انسانی متنوع جنگ در تاریخ‌های رسمی نادیده گرفته شد. زندگی اقلیت‌های دینی، مهاجران و پناهندگان جنگی، اسیران، کودکان، زنان و اقوام مختلف ایران و عراق در خلال جنگ کمتر مجالی برای بیان در روایت‌های رسمی پیدا کرد. کتاب «لحظات سکوت» تلاشی است برای بازتاب دادن بخشی از آن روایت‌های ناگفته و تجربه‌های حاشیه‌رانده‌شده. این اثر با رویکردی فرهنگی و میان‌رشته‌ای، به سراغ بیان‌های فرهنگی و هنری مرتبط با جنگ می‌رود تا پرده از «سکوت»ی بردارد که در پس تاریخ رسمی شکل گرفته است.
این کتاب در حقیقت مجموعه‌ای از مقالات پژوهشی است که نخستین بار در قالب یک کنفرانس علمی ارائه شده‌اند. در سال ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۹۰ ش) همایشی با عنوان «لحظات سکوت: روایت‌های اصیل ادبی و هنری جنگ ایران و عراق» در دانشگاه نیویورک ابوظبی برگزار شد. بسیاری از پژوهشگران و هنرمندان در آن گردهمایی به بررسی جنبه‌های کمترشناخته‌شدهٔ ادبیات و هنر مرتبط با جنگ پرداختند. کتاب حاضر بر پایهٔ مقالات برگزیدهٔ همان کنفرانس شکل گرفته و پس از تکمیل و ویرایش علمی، در سال ۲۰۱۶ توسط انتشارات دانشگاه نیویورک (NYU Press) منتشر شده است. حاصل کار، یک جلد کتاب 304 صفحه‌ای است که هم به زبان چاپی و هم به صورت نسخهٔ الکترونیک در دسترس قرار گرفته است.
تمرکز اصلی کتاب بر مفهوم «اصالت» در روایت‌های فرهنگی جنگ ایران و عراق است. در عنوان فرعی کتاب به کلمهٔ Authenticity (اصالت) اشاره شده، اما رویکرد نویسندگان فراتر از تأیید سادهٔ واقعی‌بودن یا اصیل‌بودن روایت‌هاست. برعکس، مقالات گردآمده در این مجموعه پرسشی بنیادین را مطرح می‌کنند: «اصالت» در بستر روایت‌های جنگی به چه معناست و چگونه تعیین می‌شود؟ از آنجا که روایت‌های رسمی دولت‌ها مدعی حقیقت‌گویی بوده‌اند و دیگر روایت‌ها را جعلی یا منحرف خوانده‌اند، این کتاب به چالش کشیدن همین ادعای حقیقت می‌پردازد. نویسندگان کتاب نه با ساده‌انگاری، بلکه با نگاهی انتقادی نشان می‌دهند که حتی روایت‌هایی که خود را از گفتمان رسمی جدا کرده‌اند نیز در دام مسئلهٔ اصالت گرفتار می‌شوند. هرچه تلاش برای اصیل جلوه‌دادن یک روایت بیشتر باشد، گاه آن روایت ساختگی‌تر و مشکوک‌تر می‌نماید. به تعبیر ویراستاران کتاب، هر واقعیتی که در دل جنگ وجود داشته باشد، وقتی به «داستان» تبدیل می‌شود دیگر یک حقیقت ناب و بی‌واسطه نیست؛ بلکه حاصل درهم‌تنیدگی مستمر واقعیت با روایت و برداشت‌های پس از آن است. از این رو، حقیقت جنگ را نه در یک صدای واحد، بلکه در گفت‌وگوی چندصدایانه و پایان‌ناپذیر روایت‌ها باید جست.
کتاب «لحظات سکوت» همچنین مفهوم «سکوت» را به عنوان عنصری معنادار در ادبیات جنگ بررسی می‌کند. سکوت در اینجا به معنای خلأ یا نبود روایت نیست، بلکه به عنوان یک راهبرد زیبایی‌شناختی و معنایی مطرح می‌شود که می‌تواند فضایی تازه برای بیان حقیقت فراهم کند. بسیاری از موفق‌ترین آثار ادبی و هنری جنگ، آن‌هایی هستند که به جای روایت مستقیم صحنه‌های نبرد، جنگ را در پس‌زمینه قرار داده یا حتی آگاهانه از آن سخن نگفته‌اند. این آثار از خلال «لحظات سکوت» بار سنگین تجربهٔ جنگ را منتقل می‌کنند. نویسندگان کتاب معتقدند سکوت خود سرشار از معناها و واژه‌های ناگفته است و همین لحظات سکوت می‌توانند بستری برای شکل‌گیری گفتگوهای عمیق درون‌منطقه‌ای و حتی جهانی باشند. به بیان دیگر، جاهایی که روایت رسمی سکوت کرده یا صداهای حاشیه‌ای را خاموش ساخته، دقیقاً همان نقاطی است که می‌توان اصوات متفاوت و حقیقت‌های تازه را شنید.
ساختار و محتوای کتاب
کتاب در چهار بخش سازمان‌دهی شده است که هر بخش به یکی از جنبه‌های کلی فرهنگ و روایت جنگ می‌پردازد. مجموعاً ۱۲ فصل (مقالهٔ پژوهشی) در این کتاب گنجانده شده که هر کدام توسط یک نویسندهٔ متخصص به رشتهٔ تحریر درآمده است. علاوه بر این فصول، چند پیوست در پایان کتاب ارائه شده که نمونه‌هایی از متون ادبی مرتبط با جنگ را در بر می‌گیرد. در ادامه به اختصار هر بخش و فصل‌های آن معرفی می‌شود:
بخش اول: بافت‌های فراملی – تاریخ‌ها، جغرافیاها و زبان‌های درهم‌تنیده
بخش نخست کتاب به زمینه‌های فراملی و فرامرز‌ی جنگ می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه رویداد جنگ فراتر از مرزهای جغرافیایی و زبانی دو کشور تأثیر گذاشته است. این بخش دو فصل را شامل می‌شود:
- فصل ۱ با عنوان «روایت‌های مرزها و فراتر از آن» به قلم شعله وطن‌آبادی است. در این فصل، وطن‌آبادی به مقولهٔ مرز و بی‌مرزی در روایت‌های جنگ می‌پردازد. او بررسی می‌کند که چگونه جنگ ایران و عراق نه تنها در جبهه‌های نبرد، بلکه در داستان‌ها و خاطرات مردمان دو سوی مرز نیز بازتاب یافته است. روایت‌های جنگ گاهی از مرزهای جغرافیایی عبور می‌کنند و به تجربه‌های مشترک انسانی بدل می‌شوند؛ این فصل بر چنین روایت‌هایی تأکید دارد که مرز میان «خودی» و «بیگانه» را درهم می‌شکنند و به چشم‌اندازی فراملی از رنج‌ها و امیدهای زمان جنگ دست می‌یابند.
- فصل ۲ با عنوان «میهن‌های از دست‌رفته، بازگشت‌های خیالی: ادبیات مهاجرت یهودیان ایرانی و عراقی» نوشتهٔ اِلا شوهات است. پروفسور Ella Shohat که از صاحب‌نظران برجستهٔ مطالعات پسااستعماری و سینمای تبعید است، در این مقاله به سراغ جامعهٔ یهودیان ایرانی و عراقی می‌رود. او نشان می‌دهد که چگونه جنگ و تحولات سیاسی، این اقلیت‌های دینی را وادار به ترک سرزمین مادری کرده و در ادبیات تبعیدی آنان حسرت میهن گمشده و آرزوی بازگشت (هرچند خیالی) بازتاب یافته است. ادبیات تبعید یهودیان پلی میان فرهنگ ایران، عراق و رژیم صهیونیستی می‌زند؛ خاطرات و داستان‌های نویسندگان یهودی ایرانی‌تبار یا عراقی‌تبار حاوی روایت‌هایی از جنگ و صلح است که در حاشیهٔ تاریخ رسمی باقی مانده‌اند. شوهات در این فصل به تحلیل نمونه‌هایی از این ادبیات چندزبانه (فارسی، عبری و ...) می‌پردازد و بیان می‌کند که چگونه هویت‌های توأمان ایرانی-یهودی یا عراقی-یهودی تجربهٔ جنگ را روایت کرده‌اند.
بخش دوم: نظریه‌پردازی بیان فرهنگی جنگ
بخش دوم وارد حوزهٔ نظری و مفهومی روایت‌های جنگ می‌شود و مقالات آن به تحلیل مفاهیم، خاطره و بازنمایی جنگ در رسانه‌های مختلف اختصاص دارد. این بخش پنج فصل را در بر می‌گیرد:
- فصل ۳ با عنوان «خاطرهٔ فریبنده: باشو غریبهٔ کوچک و دفاع مقدس» نوشتهٔ کامران رستگار است. کامران رستگار (استاد مطالعات خاورمیانه) در این مقاله فیلم معروف ایرانی «باشو غریبهٔ کوچک» (ساختهٔ بهرام بیضایی، ۱۳۶۸) را تحلیل می‌کند. این فیلم دربارهٔ پسربچه‌ای عرب است که خانواده‌اش در جریان جنگ کشته شده‌اند و توسط یک خانواده در شمال ایران سرپرستی می‌شود. رستگار مفهوم «خاطرهٔ خیانتکار» یا خاطرهٔ تحریف‌شونده را مطرح می‌سازد و نشان می‌دهد چگونه روایت سینمایی این فیلم با گفتمان رسمی «دفاع مقدس» زاویه دارد. او بررسی می‌کند که چه‌طور باشو غریبهٔ کوچک به عنوان اثری هنری، مرز میان حافظهٔ جمعی رسمی و خاطرات فردی متفاوت را به چالش می‌کشد و نگاهی انسانی‌تر به پیامدهای جنگ می‌اندازد. این فصل از خلال تحلیل این فیلم، به رابطهٔ سینما و حافظهٔ جنگ می‌پردازد و تقابل میان واقعیت‌های چندلایهٔ جنگ و روایت ایدئولوژیک رسمی را برجسته می‌کند.
- فصل ۴ با عنوان «سربازان دیروز، نویسندگان امروز: نظامیانی که داستان جنگ نوشتند» اثر محمدرضا قانون‌پرور است. دکتر قانون‌پرور (منتقد و پژوهشگر ادبیات فارسی) در این فصل به پدیدهٔ جالبی می‌پردازد: نویسندگانی که خود رزمنده و سرباز جنگ بوده‌اند. در سال‌های پس از جنگ ایران و عراق، شماری از رزمندگان ایرانی قلم به دست گرفتند و خاطرات، داستان‌ها و رمان‌هایی بر اساس تجربیات خود نوشتند. این آثار که می‌توان آن‌ها را ادبیات خودنگاشت جنگ نامید، از نگاه کسی روایت می‌شوند که خود در میدان حضور داشته است. قانون‌پرور برخی از نمونه‌های شاخص این دست نویسندگان-رزمندگان (نظیر احمد دهقان، حسین بهزاد و دیگران) را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد چگونه تجربهٔ مستقیم جنگ، زبان و ساختار روایت آنان را شکل داده است. او از یک سو تأثیر ادبیات رسمی و آرمان‌گرایی را بر این نویسندگان بررسی می‌کند و از سوی دیگر تلاش‌های آن‌ها برای بیان واقعیت عریان‌تر و شخصی‌تر جنگ را تحلیل می‌نماید.
- فصل ۵ با عنوان «میان خیانت و پایمردی: روایت زندگی اسیران جنگی عراقی» نوشتهٔ دینا رزق خوری است. دکتر Dina Khoury (استاد تاریخ در دانشگاه جرج واشینگتن) در این مقاله به سراغ خاطرات و روایت‌های اسرای عراقی که در ایران به‌سر برده‌اند می‌رود. پس از جنگ، هزاران سرباز عراقی سال‌ها در اردوگاه‌های اسارت ایران بودند و برخی از آنان خاطرات خود را منتشر کردند یا روایت کردند. این فصل به تحلیل محتوای این خاطرات می‌پردازد و دوگانگی میان «خیانت» و «پایمردی» را در سرگذشت اسرای عراقی برجسته می‌کند. برای بسیاری از این اسرا، تسلیم شدن یا زنده ماندن گاه در ادبیات رسمی عراق به چشم خیانت نگریسته می‌شد، حال آنکه از دید خود آنان یا جوامع بین‌المللی، پایداری برای بقا و حفظ کرامت انسانی در اسارت نوعی پایمردی و قهرمانی خاموش بوده است. خوری روایت‌هایی را بررسی می‌کند که اسرای جنگی عراقی بعد از بازگشت به میهن یا در تبعید نوشته‌اند؛ روایت‌هایی که تصویری متفاوت از سرباز عراقی ارائه می‌دهد و سکوت حاکمیت عراق دربارهٔ رنج اسرا را می‌شکند.
- فصل ۶ با عنوان «چند قدم دورتر از خط مقدم: نگاهی به روایت‌های جبههٔ داخلی در ادبیات فارسی و عربی جنگ» به قلم امیر موسوی است. امیر موسوی (پژوهشگر مطالعات ادبی در دانشگاه کلمبیا) در این مقاله زاویهٔ دید را از خط مقدم به جبههٔ داخلی و زندگی غیرنظامیان در دوران جنگ تغییر می‌دهد. اگرچه میدان‌های نبرد در مرزها بود، اما سایهٔ جنگ بر شهرها و روستاهای پشت‌جبهه نیز گسترده بود؛ بمباران شهرها، کمبودها، و نگرانی دائمی خانواده‌های سربازان بخشی از واقعیت جنگ برای مردم عادی بود. موسوی روایت‌های داستانی و رمان‌های فارسی و عربی را که به زندگی در جبههٔ داخلی می‌پردازند مقایسه و تحلیل می‌کند. او نشان می‌دهد که نویسندگان ایرانی و عراقی چگونه تجربهٔ «زندگی زیر سایهٔ جنگ» را به تصویر کشیده‌اند. برای نمونه، داستان‌هایی از ادبیات فارسی (مثل برخی آثار نویسندگان جنوب ایران دربارهٔ بمباران شهرها) در کنار داستان‌های عراقی قرار می‌گیرند که زندگی مردم بغداد یا بصره را در خلال جنگ روایت کرده‌اند. این فصل بر نقش ادبیات در بازنمایی رنج‌ها و مقاومت‌های روزمرهٔ مردم عادی تأکید دارد؛ مردمی که اگرچه در خط مقدم نبودند، اما جنگ را هر لحظه در زندگی خود حس می‌کردند.
- فصل ۷ با عنوان «نه یک بیانیه: زبان‌های پرخاش و پرخاشگری» نوشتهٔ مایکل بیرد است. این مقاله، نگاهی نظری به زبان و گفتمان خشونت در متون مرتبط با جنگ دارد. عنوان «نه یک بیانیه» گویای آن است که نویسنده قصد صدور حکم قطعی یا بیانیهٔ تجویزی ندارد، بلکه به تحلیل چندوجهی زبان در روایت‌های جنگ می‌پردازد. مایکل بیرد (استاد ادبیات تطبیقی) در این فصل بررسی می‌کند که چگونه زبان خشونت و پرخاش در ادبیات جنگ متجلی می‌شود و چگونه نویسندگان با به‌کارگیری یا اجتناب از این زبان، موضع خود را نسبت به جنگ نشان می‌دهند. او احتمالا نمونه‌هایی از متون فارسی، عربی یا حتی انگلیسی مرتبط با جنگ ایران و عراق را ذکر می‌کند تا تفاوت لحن و زبان را در روایت‌های خشونت‌آمیز، حماسی یا انتقادی مقایسه کند. پیام کلی این فصل آن است که زبان به‌کاررفته برای توصیف جنگ، خود بخشی از معنا و پیام روایت است و نحوهٔ روایت کلامی خشونت می‌تواند به پذیرش یا طرد خشونت مشروعیت بدهد یا آن را زیر سؤال ببرد.
بخش سوم: جنگ در قاب تصاویر (بازنمایی‌های بصری)
بخش سوم به رسانه‌های دیداری و هنرهای بصری اختصاص دارد و نشان می‌دهد که جنگ ایران و عراق چگونه از طریق هنرهای تجسمی و سینما بازنمایی شده است. این بخش شامل دو فصل است:
- فصل ۸ با عنوان «در جبههٔ غرب خبری نیست: هنرهای گرافیک در تلاش جنگی ایران» به قلم پیتر چلکوفسکی است. دکتر چلکوفسکی (استاد مطالعات خاورمیانه در دانشگاه نیویورک) که به خاطر تحقیقاتش دربارهٔ هنر و نمایش در ایران شهرت دارد، در این فصل به بررسی هنرهای گرافیکی و تجسمی مرتبط با جنگ می‌پردازد. عنوان فصل که یادآور رمان معروف «در جبههٔ غرب خبری نیست» است، به طنز اشاره دارد که در جبههٔ ایران هرگز آرامشی نبود و این بی‌قراری در هنر گرافیک آن دوران بازتاب یافته است. چلکوفسکی نمونه‌هایی از پوسترها، نقاشی‌های دیواری، طرح‌های گرافیکی و تبلیغات جنگی دوران جنگ را تحلیل می‌کند. او نشان می‌دهد که چگونه دولت ایران از هنر گرافیک به عنوان ابزاری تبلیغاتی برای تهییج حس میهن‌پرستی و مقاومت استفاده می‌کرد. در عین حال، برخی هنرمندان نیز با بهره‌گیری از نمادها و تصاویر، روایت‌هایی شخصی‌تر یا انتقادی‌تر از جنگ ارائه دادند. این فصل خواننده را با دنیای هنر بصری در سال‌های جنگ آشنا می‌کند؛ از پوسترهای شهادت و ایثار گرفته تا کاریکاتورها و طرح‌هایی که رنج و ویرانی جنگ را به تصویر می‌کشید.
- فصل 9 با عنوان «سایه‌های جنگ: مروری بر فیلم‌های جنگی ایران از ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷» نوشتهٔ مرجان ریاحی (با ترجمهٔ آرتا خاکپور به انگلیسی) است. مرجان ریاحی، روزنامه‌نگار و پژوهشگر سینمایی، در این فصل به سینمای جنگ ایران در دههٔ ۱۳۶۰ می‌پردازد. از ابتدای جنگ ایران و عراق، سینماگران ایرانی نیز به این موضوع توجه نشان دادند و ژانر «سینمای دفاع مقدس» شکل گرفت. ریاحی در این مقاله مروری تاریخی بر فیلم‌های تولیدشده در دوران جنگ انجام می‌دهد و سیر تحول سینمای جنگی ایران را بررسی می‌کند. او احتمالاً از نخستین فیلم‌های مستند و خبری جنگ (مانند آثار شهید مرتضی آوینی) شروع کرده و به فیلم‌های داستانی بلند دههٔ ۶۰ (مثل «پرواز در شب»، «دیده‌بان»، «افق» و ... ساخته‌های ابراهیم حاتمی‌کیا و دیگران) می‌پردازد. این فصل اصطلاحاً «سایه‌های جنگ» را در پردهٔ نقره‌ای دنبال می‌کند؛ به این معنا که چگونه جنگ به شکل سایه‌ای در پس‌زمینه یا پیش‌زمینهٔ قصه‌های سینمایی حضور دارد. ریاحی ضمن مرور کلی آثار، به درون‌مایه‌ها، مضامین مشترک و روند تغییر نگاه فیلمسازان نیز اشاره می‌کند؛ مثلاً این که در سال‌های اولیه لحن فیلم‌ها بیشتر حماسی و تبلیغی بود اما به تدریج فیلم‌هایی با نگاه انتقادی‌تر یا انسانی‌تر نیز ساخته شدند. این فصل منبعی ارزشمند برای علاقه‌مندان به تاریخ سینمای ایران است که به‌طور خاص دوران جنگ را دربرمی‌گیرد.
بخش چهارم: روایت‌های ادبی جنگ
بخش چهارم به طور مستقیم بر ادبیات داستانی و نوشتاری متمرکز است و شیوه‌های روایت جنگ را در زبان‌های مختلف بررسی می‌کند. این بخش سه فصل دارد:
- فصل ۱۰ با عنوان «بازنمایی جنگ ایران و عراق در ادبیات داستانی کُردی» نوشتهٔ ماردین امین‌پور است. جنگ ایران و عراق برای کردهای هر دو کشور معنا و خاطره‌ای ویژه داشت؛ در غرب ایران، بسیاری از کردها درگیر جنگ و دفاع از میهن شدند و در شمال عراق، کردها از هر دو سو آسیب دیدند (از جمله فجایعی چون حملهٔ شیمیایی حلبچه). ماردین امین‌پور در این فصل به داستان‌ها و رمان‌های کردی می‌پردازد که به این جنگ اشاره کرده یا از آن تأثیر پذیرفته‌اند. او احتمالاً آثار نویسندگان کرد ایرانی و کرد عراقی را بررسی می‌کند تا نشان دهد نگاه یک اقلیت زبانی-قومی به جنگ چگونه است. آیا روایت کردها از جنگ تفاوتی با روایت فارسی یا عربی دارد؟ این فصل گوشه‌ای از ادبیات کمترشناخته‌شده را روشن می‌کند؛ ادبیاتی که به زبان کردی نوشته شده و تجربهٔ مردمانی را بازمی‌تاباند که بین دو آتش قرار داشتند.
- فصل ۱۱ با عنوان «ویراستاری به مثابهٔ حرکت مقاومت در زمان جنگ ایران و عراق» به قلم فرزانه فرح‌زاد است. دکتر فرزانه فرح‌زاد (استاد مطالعات ترجمه و زبان‌شناسی کاربردی) در این مقاله موضوع جالبی را مطرح می‌کند: نقش ویراستاران و فرایند ویرایش متون در دوران جنگ به عنوان شکلی از مقاومت فرهنگی. در خلال جنگ، علاوه بر رزمندگان در جبهه، عده‌ای در پشت صحنهٔ فرهنگ و رسانه نیز درگیر نبردی پنهان بودند: نبرد بر سر کلمات و مفاهیم. برای مثال، ممکن است وی اشاره کند که تغییر یک واژه یا عنوان توسط ویراستار می‌توانست بار ایدئولوژیک متن را کم یا زیاد کند. این فصل نشان می‌دهد که حتی عمل به‌ظاهر فنی و بی‌طرفانهٔ ویراستاری هم در بافت جنگ دارای بار سیاسی بوده و برخی از اهالی قلم با هوشمندی از این طریق سعی می‌کردند صداقت و اصالت روایت‌ها را تا حد امکان حفظ کنند. ویرایش (ویرایش‌کردن) به عنوان یک حرکت مقاومتی در مقابل روایت رسمی، ایدهٔ خلاقانه‌ای است که فرح‌زاد به آن پرداخته است.
- فصل ۱۲ که فصل پایانی مقالات است، عنوان «روایت‌های سکوت: ادبیات داستانی فارسیِ جنگ ۱۹۸۰–۱۹۸۸» را بر خود دارد و توسط محمدمهدی خرّمی (یکی از ویراستاران کتاب) نوشته شده است. دکتر خرّمی در این مقاله به‌طور ویژه ادبیات فارسی جنگ را از منظر سکوت و ناگفته‌ها تحلیل می‌کند. او به سراغ داستان‌ها و رمان‌های فارسی مرتبط با جنگ ایران و عراق می‌رود و بررسی می‌کند که چگونه نویسندگان ایرانی در آثارشان از پسِ سکوت به بیان حقیقت پرداخته‌اند. مفهوم «روایت سکوت» در اینجا دو معنی می‌تواند داشته باشد: نخست، داستان‌هایی که خود جنگ را مستقیم روایت نمی‌کنند ولی سایهٔ آن را در بطن خود دارند (برای مثال داستان‌هایی که دربارهٔ تبعات جنگ بر خانواده‌ها، جامعه یا روان انسان‌هاست بی‌آنکه صحنهٔ نبرد را به تصویر بکشند)؛ دوم، ناگفته‌هایی که حتی در دل داستان‌های جنگ وجود دارد – آنچه نویسنده به زبان نیاورده یا تلویحاً بیان کرده است. خرّمی به عنوان متخصص ادبیات فارسی معاصر، احتمالاً نمونه‌هایی از نویسندگان مطرح جنگ (مانند داوود غفارزادگان، احمد محمود در مدار صفر درجه، یا حتی آثار کمترشناخته‌شده) را تحلیل می‌کند تا نشان دهد چه حقایقی در شکاف‌ها و سکوت‌های متن نهفته است. این فصل جمع‌بندی تأمل‌برانگیزی ارائه می‌دهد که چطور سکوت می‌تواند خود نوعی روایت‌گری قوی باشد و چگونه داستان‌نویسان ایرانی با استفاده از ابهام، ایجاز و سکوت معنادار، پیچیدگی‌های حقیقت جنگ را منتقل کرده‌اند.
پس از پایان فصل‌های تحلیلی، کتاب حاوی چند پیوست ادبی بسیار ارزشمند است که در واقع نمونه‌هایی از صداهای اصیل ادبی دربارهٔ جنگ را مستقیماً در اختیار خواننده قرار می‌دهد:
- پیوست الف: داستان کوتاهی با عنوان «تنها مردگان پایان جنگ را دیدند» نوشتهٔ علی بدر (نویسندهٔ عراقی) که با ترجمهٔ امیر موسوی به انگلیسی در کتاب آمده است. علی بدر از رمان‌نویسان معاصر عراق است و این داستان او روایتی تکان‌دهنده از پایان جنگ را از دیدگاه خود ارائه می‌کند. عنوان کنایه‌آمیز داستان نشان می‌دهد که گویا تنها کشته‌شدگان جنگ قادر به دیدن پایان واقعی آن بودند، زیرا بازماندگان همچنان آن را در ذهن و زندگیشان حمل می‌کنند.
- پیوست ب: داستان کوتاه «چشمان آبی برادرم» نوشتهٔ مرجان ریاحی که توسط محمدمهدی خرّمی به انگلیسی ترجمه شده است. مرجان ریاحی علاوه بر مقاله‌ای که در بخش سینمایی دارد، با این داستان به صورت خلاقانه‌ای تجربه‌ای از جنگ را روایت می‌کند. احتمالاً داستان دربارهٔ یکی از عزیزان از دست‌رفته در جنگ یا تأثیر جنگ بر خانواده است (از روی عنوان می‌توان حدس زد که به برادری اشاره دارد). حضور این داستان فارسی در کنار داستان علی بدر (عربی) در یک کتاب، نمادی از گفتگوی فرهنگی بین ایران و عراق است.
- پیوست ج: شامل دو قطعه شعر از سینان انطون (شاعر و نویسندهٔ عراقی-آمریکایی) است که خود نویسنده ترجمهٔ انگلیسی اشعارش را در کتاب قرار داده است. سینان انطون که از جنگ‌های منطقه تأثیر گرفته، در شعرهایش به زبان عربی (و گاه انگلیسی) تراژدی‌های انسانی جنگ را با زبانی شاعرانه بیان می‌کند. حضور شعر به عنوان صدایی متفاوت در این مجموعه، بعد دیگری از بیان هنری جنگ را می‌افزاید.
- پیوست د: فصلی از رمان «انار تنها» (The Pomegranate Alone) نوشتهٔ سینان انطون است که باز هم توسط خود او ترجمه شده است. این رمان انطون به تبعات جنگ و سرگذشت افراد درگیر آن می‌پردازد و انتخاب یک فصل از آن به عنوان نمونه، پنجره‌ای به ادبیات بلند جنگ می‌گشاید. احتمالا فصل انتخابی حاوی تصویری گویا از آثار جنگ بر زندگی فردی یا اجتماعی است که خواننده را ترغیب می‌کند به سراغ متن کامل برود.
- پیوست ه: داستان کوتاه «نامه‌ای به خانوادهٔ سعید» نوشتهٔ حبیب احمدزاده (نویسندهٔ ایرانی) است که با ترجمهٔ پُل اسپراکمن به انگلیسی درج شده است. حبیب احمدزاده از نویسندگان نام‌آشنای ادبیات دفاع مقدس در ایران است و داستان‌های او معمولاً بر اساس تجربیات واقعی جبهه و جنگ نوشته شده‌اند. این داستان به‌خصوص، که در مجموعهٔ «شهر در محاصره: داستان‌هایی از جنگ ایران و عراق» نیز منتشر شده، نامهٔ یک رزمندهٔ ایرانی به خانوادهٔ یک سرباز عراقی را روایت می‌کند. انتخاب این داستان به عنوان حسن‌ختام کتاب بسیار معنادار است: صدای یک سرباز ایرانی که با انسانیت و عاطفه، فارغ از تبلیغات رسمی، با خانوادهٔ دشمنش همدلی می‌کند. این دقیقاً درونمایهٔ اصلی کتاب «لحظات سکوت» را بازتاب می‌دهد؛ یعنی جستجوی اشتراکات انسانی و حقیقت‌های ناگفته در میان هیاهوی تبلیغات جنگ.
علاوه بر این پیوست‌ها، کتاب دارای کتاب‌نامهٔ گزیده (منابع پژوهشی مهم دربارهٔ جنگ و ادبیات آن) و بخشی دربارهٔ زندگی‌نامهٔ کوتاه نویسندگان مقالات است که خواننده را با پیشینهٔ علمی هر کدام آشنا می‌کند. فهرست نمایه نیز برای سهولت جستجوی مطالب در انتهای کتاب آمده است.
جایگاه و بازخوردها
«لحظات سکوت» پس از انتشار با استقبال خوبی در محافل دانشگاهی و پژوهشی روبه‌رو شد. این کتاب به دلیل پرداختن به موضوعی بدیع و کمترکاویده‌شده در زمینهٔ تاریخ فرهنگی جنگ ایران و عراق مورد تحسین قرار گرفته است. منتقدان اشاره کرده‌اند که کتاب با گرد هم آوردن دیدگاه‌های متنوع از پژوهشگران رشته‌های مختلف، توانسته تصویری چندبُعدی و جامع از تجربهٔ فرهنگی جنگ ارائه دهد.
یکی از نقدهای منتشرشده در نشریهٔ International Journal of Communication این کتاب را تلاشی ارزشمند برای انعکاس «بخش‌هایی از داستان ناگفتهٔ جنگ» توصیف کرده است. در آن نقد آمده که روایت‌های رسمی ایران و عراق بسیاری از واقعیت‌های زندگی مردم عادی – از اقلیت‌های دینی و قومی گرفته تا زنان و کودکان – را نادیده گرفته بودند و «لحظات سکوت» می‌کوشد این خلأ را پر کند. همچنین تأکید شده که مقالات این مجموعه سهم قابل‌توجهی در ادبیات جنگ و مطالعات خاورمیانه دارند و مطالعهٔ آن برای کسانی که مایل‌اند ابعاد گوناگون جنگ ایران و عراق را بشناسند بسیار سودمند خواهد بود.
از منظر تخصصی، کتاب به دلیل رویکرد انتقادی‌اش نسبت به مفهوم «اصالت» در روایت تاریخی مورد توجه نظریه‌پردازان نیز قرار گرفته است. اینکه کتاب به جای ادعای ارائهٔ یک روایت اصیل واحد، خود مفهوم اصالت را به چالش می‌کشد، نقطهٔ قوتی در نگاه علمی آن قلمداد شده است. به بیان دیگر، لحظات سکوت صرفاً مجموعه‌ای از روایت‌های متفاوت نیست، بلکه فراخوانی است برای بازاندیشی دربارهٔ شیوهٔ روایت تاریخ جنگ. این نگرش برای رشته‌های تاریخ شفاهی و حافظهٔ جمعی نیز الهام‌بخش بوده است؛ زیرا یادآور می‌شود که خاطرات و روایت‌های شفاهی جنگ را نباید فقط در تقابل با تاریخ رسمی سنجید، بلکه باید به لایه‌های ناگفته و سکوت‌های معنادار در درون همین خاطرات نیز توجه کرد.
لازم به ذکر است که این کتاب برندهٔ جایزهٔ خاصی نشده است (تا زمان نگارش این معرفی)، اما ترکیب مقالات آن و اعتبار نویسندگانش موجب شده که به عنوان یک منبع معتبر دانشگاهی در درس‌ها و پژوهش‌های مرتبط با جنگ ایران و عراق و مطالعات فرهنگی مورد استفاده قرار گیرد. مجلات معتبری در حوزهٔ مطالعات خاورمیانه و ادبیات تطبیقی، به معرفی و بررسی این اثر پرداخته‌اند. از جمله، بررسی مطالعات خاورمیانه (Review of Middle East Studies) در سال ۲۰۱۷ مرور مثبتی بر کتاب منتشر کرد و آن را نخستین گردهمایی میان‌رشته‌ای موفق در زمینهٔ تولیدات فرهنگی جنگ ایران و عراق نامید. همچنین در محافل آکادمیک ایران نیز با وجود انگلیسی‌بودن زبان کتاب، از طریق ترجمهٔ بخش‌هایی از آن در مجلات و ارائه در همایش‌ها، به محتویات آن توجه شده است.
در مجموع، «لحظات سکوت» اثری بدیع و ارزشمند است که پلی بین ادبیات و هنر دو کشور ایران و عراق برقرار می‌کند و یادآور می‌شود که حقیقت جنگ را باید در جمع اضداد و در سکوت‌های میان روایت‌ها جستجو کرد. این کتاب برای پژوهشگران تاریخ شفاهی، مطالعات فرهنگی جنگ، ادبیات تطبیقی و حتی علاقه‌مندان عمومی که مایل‌اند فراتر از روایت‌های رسمی به عمق تجربه‌های انسانی جنگ بنگرند، توصیه می‌شود. با نثری علمی و مستند و در عین حال نگاهی انسان‌گرایانه، کتاب «لحظات سکوت: اصالت در جلوه‌های فرهنگی جنگ ایران و عراق» گام مهمی در ثبت و تحلیل ناگفته‌ترین صداهای یک جنگ هشت‌ساله برداشته است؛ جنگی که پژواک آن هنوز در خاطرهٔ ملت‌ها شنیده می‌شود، حتی در لحظات سکوت.
***
لازم به‌ذکر است معرفی این کتاب صرفاً جهت آشنایی با پژوهش‌های غربی در خصوص تاریخ معاصر ایران و تاریخ شفاهی صورت می‌گیرد.
هم‌رسانی
مطالب مرتبط
جدیدترین مطالب
15 دی‌ماه در گذر تاریخ
پربازدیدها
پرونده ویژه
شبکه‌های اجتماعی
نظر شما