صداهایی از عراق: تاریخِ مردم

مطلب زیر به معرفی کتاب صداهایی از عراق: تاریخِ مردم 2003-2009 به‌کوشش مارک کوکیس اختصاص دارد. مشخصات انگلیسی کتاب چنین است: 

Mark Kukis, Voices from Iraq: A People's History, 2003-2009

«من برای عراق گریستم. در نظر من، فرو افتادن آن مجسمه نماد سقوط یک کشور بود، نه صرفاً سرنگونی یک دیکتاتور.»

درباره‌ی نویسنده

مارک کوکیس (Mark Kukis) روزنامه‌نگار، نویسنده و پژوهشگری است که سال‌ها به‌طور تخصصی به مسائل خاورمیانه پرداخته است. او متولد ۱۹۷۳ میلادی و دانش‌آموخته‌ی رشته‌ی روزنامه‌نگاری در مقطع کارشناسی از دانشگاه تگزاس در آستین است و دکترای تاریخ آمریکا و روابط بین‌الملل خود را از دانشگاه بوستون دریافت کرده است. کوکیس پیش از ورود به عرصه‌ی دانشگاهی نزدیک به یک دهه به عنوان خبرنگار در رسانه‌های مختلف فعالیت داشت و تجربه‌ی گسترده‌ای اندوخت. از جمله مهم‌ترین تجربه‌های او می‌توان به سه سال حضور به عنوان گزارشگر مجله‌ی «تایم» در عراق بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۹ اشاره کرد. وی همچنین با نشریاتی چون «نیوریپابلیک» و «سالن» همکاری داشته است. این حضور میدانی در دل جنگ و مشاهده‌ی مستقیم تحولات عراق، انگیزه‌ی اصلی کوکیس برای تالیف کتاب «صداهایی از عراق: یک تاریخ مردمی، ۲۰۰۳–۲۰۰۹» بوده است.

مارک کوکیس پیش از «صداهایی از عراق» نیز در زمینه‌ی روایت جنگ کتاب نوشته بود، اما شهرت او عمدتاً به خاطر همین اثر است که در آن تلاش کرده تصویری جامع و مردمی از جنگ عراق ارائه دهد. او هنگام نگارش این اثر در قامت یک تاریخ‌نگار شفاهی عمل کرده و کوشیده است صدای افرادی را منعکس کند که کمتر در رسانه‌های جریان اصلی آمریکا به گوش رسیده‌اند. نتیجه‌ی این تلاش کتابی شده است که تاریخ حمله‌ی آمریکا به عراق و سال‌های اشغال این کشور را به صورت «تام و تمام از زبان عراقی‌ها» روایت می‌کند؛ روایتی بدون واسطه از دل جامعه‌ی عراق که با نگاه‌ها و روایت‌های رسمی متفاوت است.

درباره‌ی کتاب و ساختار آن

کتاب «صداهایی از عراق: یک تاریخ مردمی، ۲۰۰۳–۲۰۰۹» روایتی مستند و تاریخ‌شناسانه از جنگ عراق است که به شیوه‌ی تاریخ شفاهی تدوین شده است. این کتاب حاصل نزدیک به هفتاد گفت‌وگو با عراقی‌ها از اقشار و گرایش‌های گوناگون است که همه در سال ۲۰۰۹ میلادی توسط مارک کوکیس انجام شده‌اند. مصاحبه‌شوندگان شامل طیف متنوعی از افراد هستند: از سیاستمداران بلندپایه و چهره‌های شناخته‌شده (مانند ایاد علاوی، نخست‌وزیر پیشین) گرفته تا شهروندان عادی، مخالفان سابق رژیم بعث، سربازان و افسران ارتش جدید عراق، و حتی اعضای مقاومت و شورشیانی که تنها با شرط فاش نشدن نام حاضر به گفتگو شدند. چنین تنوعی باعث شده که کتاب تصویری چندوجهی و غنی از تجربه‌ی زیسته‌ی عراقی‌ها طی اشغال کشورشان به دست دهد.

کوکیس محتوای کتاب را به صورت زمانی و در قالب پنج بخش تنظیم کرده است که هر بخش مقطعی مشخص از سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۹ را پوشش می‌دهد. ترتیب بخش‌ها و موضوع هر یک به شرح زیر است:

1. بخش اول: روایت فروپاشی رژیم صدام حسین و روزهای نخست پس از تهاجم آمریکا در سال ۲۰۰۳. در این بخش، خاطرات و مشاهدات عراقی‌ها از لحظه‌ی سقوط بغداد و فضای آشفته‌ی پس از آن گردآوری شده است. برای نمونه، داستان علی الشاهین ــ یک مرغدار موفق در حومه‌ی بغداد ــ در همین قسمت آمده که تماشاگر فرو ریختن مجسمه‌ی صدام در میدان فردوس بود و آن واقعه را نه به چشم آزادی، بلکه به چشم فروپاشی میهن خود دید. روایت‌های این بخش تصویری زنده از شوک اولیه‌ی جنگ، هرج‌ومرج و غارت پس از سقوط رژیم و تلاش مردم برای حفظ جان و مال خویش به دست می‌دهد.

2. بخش دوم: بازگشت تبعیدیان و آغاز آشوب داخلی در سال‌های ۲۰۰۴ و ۲۰۰۵. این بخش به دوره‌ای می‌پردازد که در آن حکومت موقت جدید شکل گرفت و بسیاری از چهره‌های اپوزیسیون مقیم خارج ــ از جمله سیاستمدارانی چون ایاد علاوی و مثال آل‌آلوسی ــ به کشور بازگشتند تا در ساختار نوین قدرت سهیم شوند. اما همزمان با شکل‌گیری دولت جدید، خشونت‌ها و ناآرامی‌های داخلی شدت گرفت. روایت‌های این قسمت نشان می‌دهد که چگونه عراق به تدریج در ورطه‌ی ناامنی و درگیری‌های پراکنده فرو رفت. برای مثال، مثال آل‌آلوسی در خاطرات خود از بازگشت به بغداد در این دوره می‌گوید: «آن‌چه درک نکرده بودم عمق آسیبی بود که به ذهن و روان مردم عراق طی سال‌ها سرکوب وارد شده است. من ساده‌انگار بودم.» او که با رویاهای بزرگ پس از حدود سه دهه تبعید پای به وطن گذاشت، خیلی زود با واقعیت تلخ ترورها و خصومت‌های سیاسی روبرو شد. چنین روایت‌هایی در بخش دوم کتاب، تضاد میان امیدهای پس از سقوط دیکتاتوری و واقعیت آشوبناک سال‌های بعد را به خوبی ترسیم می‌کند.

3. بخش سوم: شکل‌گیری نظم جدید سیاسی در سال ۲۰۰۶ همزمان با اوج‌گیری خشونت‌های فرقه‌ای. در این برهه قانون اساسی تازه تصویب و دولتی منتخب روی کار شد، اما سال ۲۰۰۶ به یکی از خونبارترین سال‌های عراق بدل گشت. انفجار حرم عسکری در سامرا (اوایل ۲۰۰۶) آتش اختلافات شیعه و سنی را شعله‌ور کرد و کشور را تا مرز جنگ داخلی پیش برد. در بخش سوم، خاطرات شهروندان عادی که در میانه‌ی این گرداب خشونت گرفتار شدند، بازگو می‌شود. همچنین روایت‌هایی از نیروهای امنیتی و مسئولان محلی آورده شده که تلاش می‌کردند نظمی نوپا را در بحبوحه‌ی انفجارها و قتل‌های فرقه‌ای حفظ کنند. تصویر عراق در این بخش، کشور تازه‌نفسی است که از یک سو در پی ساختن ساختارهای سیاسی نوین است و از سوی دیگر با پدیده‌ی ترورهای کور، پاکسازی‌های فرقه‌ای و موج آوارگان داخلی دست و پنجه نرم می‌کند.

4. بخش چهارم: تشدید جنگ فرقه‌ای و ظهور حرکت‌های مردمی برای بازگرداندن ثبات در سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸. این دوره مقارن است با بالا گرفتن درگیری‌ها میان شبه‌نظامیان شیعه و سنی، اوج فعالیت‌های القاعده در عراق و نیز اجرای استراتژی «افزایش نیرو» توسط ارتش آمریکا. اما در دل این هرج‌ومرج، جوانه‌هایی از امید نیز پدیدار شد؛ از جمله خیزش عشایر سنی در استان الانبار علیه افراط‌گرایان که بعدها به «جنبش بیداری» شهرت یافت. در بخش چهارم کتاب، خواننده با روایت‌هایی مواجه می‌شود که یک‌روی سکه‌ی خشونت عریان آن سال‌ها و روی دیگر تلاش‌های مردم برای نجات وطن‌شان را منعکس می‌کنند. برای نمونه، عُسرا جبارة هادی زنی از اهالی روستایی مختلط در جنوب بغداد است که روایت می‌کند چگونه مردم روستایش ــ اعم از شیعه و سنی ــ ماه‌ها در محاصره‌ی تروریست‌ها مقاومت کردند و حتی با تحصن در جاده، فرمانده ارتش را واداشتند برای حفاظت از آن‌ها نیرویی در منطقه مستقر کند؛ هرچند در پایان ناچار به ترک خانه و کاشانه‌شان شدند. در همین بخش همچنین روایت‌هایی از اعضای نیروهای امنیتی عراق و رهبران عشایر (مانند شیخ عبدالستار ابو ریشه که پرچم مبارزه با القاعده را برافراشت) آورده شده است. تصویر کلی بخش چهارم، عراقِ در آتش جنگ داخلی است که در عین حال بذرهای امید برای برون‌رفت از بحران در آن کاشته می‌شود.

5. بخش پنجم: سال‌های پایانی اشغال (۲۰۰۸–۲۰۰۹) و تلاش برای بازسازی زندگی عادی. در قسمت انتهایی کتاب، فضای نسبتاً آرام‌تری حاکم است؛ چرا که خشونت‌های فرقه‌ای تا حدی فروکش کرده و نیروهای آمریکایی نیز کم‌کم در حال خروج یا انتقال مسؤولیت‌ها به دولت عراق هستند. روایت‌های این بخش بیش از هر چیز منعکس‌کننده‌ی نگاه به گذشته و ارزیابی مصیبت‌های جنگ است. بسیاری از راویان این فصل کسانی هستند که عزیزان خود را از دست داده یا خود آسیب‌های جسمی و روحی شدیدی متحمل شده‌اند و اکنون در تلاش برای ساختن زندگیِ جدیدی پس از سال‌ها کابوس جنگ‌اند. برای نمونه، فردی از ساکنان شهرک صدر بغداد (حسن علی) در خاطره‌ی خود از این دوره می‌گوید علی‌رغم تمام رنج‌هایی که در شش سال گذشته دیده، باز هم زندگی را اکنون بهتر از دوران صدام حسین می‌داند. او تأکید می‌کند اگرچه پس از اشغال، انفجارها و خشونت هر روزه امان مردم را برید، اما دست‌کم دیگر کسی نیمه‌شب درِ خانه‌ها را نمی‌کوبد تا بی‌دلیل افراد را برای همیشه با خود ببرد. به عقیده‌ی او «باید برای آزادی فداکاری کرد و این فداکاری‌ها انجام شده است.» با این وجود، همین راوی اذعان می‌کند که ثمره‌ی این فداکاری‌ها هنوز به آزادی کامل نینجامیده و تا وقتی که سربازان بیگانه در خاک عراق حضور دارند، نمی‌توان از التیام کامل زخم‌ها سخن گفت.

«در نهایت، پس از آن‌که آمریکایی‌ها بروند، تاریخ حضورشان را همچون نفرینی بر این کشور خواهد دید. اما این نفرینی است که ما توان تحملش را داریم. به‌تدریج زخم‌ها را التیام خواهیم داد... مشکل اینجاست که ما هنوز آزاد نشده‌ایم، با آن‌که همه‌ی این فداکاری‌ها را کرده‌ایم. اشغالگر هنوز اینجاست.»

 

جایگاه و ارزیابی کتاب

«صداهایی از عراق» پس از انتشار در سال ۲۰۱۱ با استقبال خوبی از سوی منتقدان و پژوهشگران حوزه‌ی تاریخ شفاهی و جنگ عراق روبه‌رو شد. بسیاری، ارزش این کتاب را در ارائه‌ی تصویری واقع‌گرایانه و انسانی از جنگ دانستند که فراتر از آمار و گزارش‌های رسمی است. روزنامه‌ی Star Tribune این اثر را «روایتی تأثربرانگیز از تأثیرات جنگ و اشغال بر مردم عادی» توصیف کرد و نشریه‌ی Kirkus Reviews آن را «روایتی شیوا و گزیده از تهاجم به عراق و پیامدهای ویرانگرش» خواند. منتقد مایکل فیو در مجله‌ی تخصصی Small Wars Journal تأکید کرد که این کتاب «مطالعه‌ای ضروری برای هر پژوهشگر یا نظامیِ دغدغه‌مند به جنگ‌های نامتقارن» به شمار می‌رود. همچنین علی علاوی (وزیر پیشین در دولت عراق و نویسنده) که خود یکی از مصاحبه‌شوندگان کتاب است، در تمجید از کوشش کوکیس نوشته است: «تاریخ شفاهی ژانری دشوار است... مارک کوکیس با الهام از آثار اشتودز ترکِل استاندارد بلندی برای خود برگزید و با این حال در کارش درخششی خیره‌کننده دارد. روایت‌های او هم گیرا و زنده‌اند و هم در انتخاب راویان دقت شده است.» به بیان دیگر، کوکیس توانسته است دشواری‌های کار با خاطرات پراکنده و دیدگاه‌های متضاد را مدیریت کند و کتابی یکپارچه و خواندنی بیافریند که مخاطب را درگیر سرنوشت راویان می‌کند.

«صداهایی از عراق» نمونه‌ی شاخصی از یک «تاریخ مردم‌محور» است که به جای تمرکز بر تصمیم‌گیری‌های کلان یا روایت نظامیان خارجی، تجربه‌ی زیسته‌ی مردم عادی و محلی را در مرکز توجه قرار می‌دهد. این کتاب از جهت روش‌شناسی تاریخ‌نگاری شفاهی نیز اثری قابل‌توجه است، چرا که نشان می‌دهد چگونه می‌توان با گردآوری صدای شاهدان عینی، روایتی مستند و موشکافانه از یک دوره‌ی پرآشوب تاریخی ارائه کرد. به جرأت می‌توان گفت هیچ پژوهش یا نگارشی درباره‌ی جنگ عراق بدون مراجعه به خاطرات و شهادت‌های گردآمده در این کتاب کامل نخواهد بود. مارک کوکیس با این اثر خدمت ارزشمندی به ثبت حافظه‌ی جمعی مردم عراق کرده است؛ کتاب او آینه‌ای است که رنج‌ها، امیدها، ترس‌ها و جسارت‌های مردم یک سرزمین جنگ‌زده را به روشن‌ترین شکل منعکس می‌کند و به خواننده امکان می‌دهد تاریخ معاصر عراق را از دریچه‌ی چشم خود عراقی‌ها ببیند و دریابد.

هم‌رسانی

---

مطالب مرتبط